Qədim və yeni Rusiya haqqında qeydlər

Qədim və yeni Rusiya haqqında qeydlər — Nikolay Mixayloviç Karamzinin XIX əsr Rusiyası haqqında fikirlərini əks etdirdiyi memorandumu.

Qədim və yeni Rusiya haqqında qeydlər
Записка о древней и новой России в ее политическом и гражданском отношениях
Müəllif	Nikolay Karamzin
Orijinal dili	Rus dili
Yazılma ili	mart 1811

Nikolay Karamzin "Qeydlər"i 1811-ci ildə çar I Aleksandrın kiçik bacısının xahişi ilə yazmışdır. Liberal və islahatçı ideyaların əleyhdarları onun ətrafında qruplaşmışdı. Tezliklə I Aleksandr "Qeydlər"i oxumuşdur. "Qeydlər"də Speranskinin təşəbbüsü ilə həyata keçirilmiş islahatlar, o cümlədən, güman edildiyi kimi, hökumətin guya həyata keçirmək fikrində olduğu yeniliklər tənqid edilir.

Məzmunu

Karamzin çarın hakimiyyətini nədəsə məhdudlaşdıran konstitusiya qəbul edilməsi üçün istənilən cəhdi kəskin tənqid edir: "Rusiya böyük ölkədir. Belə nəhəngi hüdudsuz təkhakimiyyətlikdən başqa, vahid şəkildə daha nə ilə idarə etmək olar?" Karamzin tarixdən gətirdiyi nümunələrlə sübut etməyə çalışır ki, "Rusiya müxtəlif hakimiyyətlikdən məhv olurdu, müdrik mütləqiyyətlə xilas oldu". "Qəzəbli hökmdarlar nadir hallarda olur: doqquz əsr ərzində bizim cəmi iki müstəbidimiz olmuşdur (IV İvan və I Pavel)". Karamzin yazır ki, bununla yanaşı, hökmdarın hakimiyyətinin müəyyən hüdudları var. "Aleksandr hər şeyi bacarır, ancaq qanuni şəkildə öz hakimiyyətini məhdudlaşdıra bilməz", yəni hökmdarın mütləqiyyəti ləğv etməyə hüququ yoxdur. Zadəganlığın imtiyazları da mütləqiyyət hakimiyyətinin hüdudlarıdır.

Karamzin təsdiq edirdi ki, "Müttləqiyyət Rusiyanın palladiumudur; ölkənin bütövlüyü onun səadəti üçün zəruridir; bu o demək deyil ki, yeganə hakimiyyət mənbəyi olan hökmdarın Rusiyanın özü kimi qədim olan zadəganlığı alçaltmağa bir səbəbi olsun… Nəciblərin hüquqları monarx hakimiyyətinin bir şöbəsi deyil, ancaq onun başlıca, zəruri aləti dövlət tərkibinin hərəkətverici qüvvəsidir".

"Qeydlər"də "mövcud hakimiyyətin, guya deyildiyi kimi, nökərlərə azadlıq vermək fikrində olması" barədə şayiələrlə bağlı mülahizələr də geniş yer tutur. Karamzin göstərirdi ki, kəndlilər üzərində ağalıq hakimiyyətinin ləğv edilməsi kəndlilərin sərxoşluq etmələrinə və cinayətlər törətmələrinə səbəb olacaq. "…İndi bütün dövlət ərazisinə səpələnmiş zadəganlar monarxa sakitlik və əmin-amanlığın qüvvəsini almaqla o, Atlant kimi Rusiyanı öz çiyinlərinə qaldıracaq — bunu saxlaya biləcəkmi? …Yıxılmaq dəhşətlidir". Sonra "Bilmirəm, Qodunov kəndlilərin azadlığını əllərindən almaqla yaxşı iş gördümü, ancaq onu bilirəm ki, indi onlara bunu qaytarmaq münasib deyil. O zaman onların azadlıq vərdişləri var idi — indi isə köləliyə alışıblar". Karamzin fikrini belə yekunlaşdırır: "Mənə elə gəlir ki, dövlətin mövcudluğunun möhkəmliyi üçün adamlara bivaxt azadlıq verməkdənsə, onları istismar etmək daha təhlükəsizdir, çünki onları mənəvi cəhətdən tərbiyələndirməklə buna hazırlamaq lazımdır".