Qələndər üsyanı (1580)

Qələndər üsyanı və ya yalançı II İsmayıl üsyanı — 1580-ci ildə Kuhgiluyədə Lurlar arasında zühur edən, özünü II Şah İsmayıl adlandıran qələndər tərəfindən Səfəvilər dövlətinə qarşı baş verən üsyan.

Qələndər üsyanı və ya yalançı II İsmayıl üsyanı
Səfəvilər dövləti
Tarix	1580-ci il
Yeri	Səfəvi İmperiyası, Kuhgiluyə
Nəticəsi	Üsyan yatırılmışdır
Münaqişə tərəfləri
Əfşarlar Qələndər və Lur tayfaları
Komandan(lar)
Xəlil xan Əfşar Rüstəm bəy Əfşar İsgəndər xan Əfşar Qələndər

Üsyana hazırlıq

Bu dövrdə Səfəvilər dövlətində baş verən Xorasan hadisələri, taxt mübarizəsi və Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan və Şirvanda aparılan müharibələrdən istifadə edən qələndər dərviş olan bir şəxs Kuhgiluyədə özünü II İsmayıl adlandırmışdı. Dediyinə görə Halvaçı oğlu Hüseyn bəyin evində yatarkən ev mühasirəyə alınmış və pəncərədən qaçıb canını qurtarmışdır. Guya qəsdçilər ona oxşar qulamı qətl edib əmirləri II İsmayılın ölümünə inandırmışdılar. O ilk dəfə 1577-ci ildə ortaya çıxmışdı. İsgəndər bəy Münşi "Tarix-i aləmaray-i Abbasi" adlı əsərində onu dəli biri kimi təsvir edir. Münşi yazır ki, bu qələndər Kuhgiluyədə olarkən çöldə gəzən abdalları öz ətrafında toplamışdı. Daha sonra Kuhgiluyədə əfşarlarla birlikdə yaşayan Lur tayfalarına qoşularaq bölgədə təbliğat aparmağa başladı. Lurlar bu adamın dediklərinə inansalar da, inanmasalar da, onu dəstəkləməkdən çəkinmədilər. Çünki Lur tayfaları türkmənlər qədər orduda və ya dövlət bürokratiyasında özlərinə yer tapa bilmirdilər. Onların qələndər dərvişin bu üsyanında iştirak etməkdə niyyətləri, yəqin ki, bu üsyanla güc əldə etmək, səslərini dövlətə çatdırmaq istəkləri idi. Çox keçmədən Kuhgiluyə əhalisi hər yerdən onu görməyə gəlib, özləri ilə qurbanlar və hədiyyələr gətirməyə başladılar.

Qələndər işləri daha da irəli aparıb özü üçün səltənət mərasimi təşkil etdi. Xalq bu mərasimdə onu hökmdar qəbul edib, əlini öpmək üçün iştirak edirdi. Mərasim zamanı qələndər gələcəkdə Lur tayfalarının ağsaqqallarına vəzifələr verəcəyini vəd edir, onların hər birini tutacağı əyalətlərə hakim təyin edəcəyini bildirirdi. Onun ətrafına toplananların sayı "Caki", "Cəvanəgi", "Bəndani" və başqa Lur tayfaları da daxil olmaqla 20 mini ötmüşdü. Qələndər topladığı qüvvə ilə əfşarların hakimiyyəti altında olan Kuhgiluyənin mərkəzi olan Dehdəştə gəldi. Əfşarlar üsyan barədə o zaman Şah Məhəmmədin yanında olan Kuhgiluye hakimi Xəlil xan Əfşara xəbər verdilər. Xəlil xan Şah Təhmasibin ölümündən və Osmanlılarla Azərbaycan və Şirvanda gedən müharibələrdən sonra taxtda kimin oturacağı məsələsinə görə dörd il idi ki, Kuhgiluyədən uzaqda idi. Nəticədə 1580-ci ildə dərhal vətəninə qayıtmalı oldu.

Üsyanın gedişi

Xəlil xan gələnədək Lur tayfalarına qarşı mübarizədə onun oğlu Rüstəm bəyin əfşarlara başçılıq edirdi. Əfşarlar və lurlar arasında bir neçə dəfə kiçik toqquşmalar baş verdi. Bu qarşıdurmalarda əfşarlar böyük itkilər verdilər. Bu toqquşmaların birində Rüstəm bəy şəhid oldu. Onun ölümü əfşarların dağılmasına və qələnder ətrafında birləşən lurların Kuhgiluyəni işğal etməsinə səbəb oldu. Lurlar Əfşar vilayətində çoxlu qadın və uşağı əsir götürdülər. Onlar ətraf tayfalara xəbər göndərərək, onları da yalançı İsmayılın dəstəsinə qoşulmağa çağırdıılar. Bu hadisələr baş verərkən Şah Məhəmməd diqqətini Azərbaycan yürüşünə yönəltdiyi üçün qələndərin çağırışı heç bir maneə ilə rastlaşmadı. Çox keçmədən Xəlil xanın Kuhgiluyəyə gəlməsi barədə xəbərlər yayıldı. Bu xəbəri eşidən qələndər Xəlil xanla vuruşmağa cəsarət edə bilməyib qaçdı. O qorxurdu ki, lurlar onu döyüş meydanında tək qoyarlar. Bu səbəbdən Kuhgiluyəni tərk edərək əvvəlcə Dizfula burada da ərəblərin yaşadığı Huveyzə şəhərinə gəlir. Hələ də yanında olan lurlara çağırış gəldiyi zaman hazır olmaları şərti ilə öz torpaqlarına qayıtmağa icazə verdi. Qələndər Huveyzədə olarkən şəhər valisinin oğlu müşəşəi tayfasından Seyid Şuaəddindən kömək istəyir.

1580-ci ildə Xəlil xan Əfşar Kuhgiluyəyə gəlir. Bu zaman şəhərdəki lurlar ona müqavimət göstərməyə başlayırlar. Lurlar arasında Bəndani tayfası xüsusilə seçilirdi. Onlar qələndərə fanatizmlə bağlı idilər. Bəndanilər Xəlil xanı Kuhgiluyədə bir keçiddə pusquya salırlar. Toqquşma zamanı Xəlil xan öldürülür. Onun ölümü ilə başsız qalan əfşarlar şəhəri tərk etməyə başlayırlar. Qaçanların geridə qalan bütün malları lurlar tərəfindən yağmalanır. Çox keçmədən Xəlil xanın ölümü xəbərini eşidən qələndər Xuzistanı tərk edərək Kuhgiluyəyə gəlir. Bu qələbədən sonra lurlar Kuhgiluyənin mərkəzi olan Dehdəşt şəhərini tutmaq istəyirdilər.

Bundan sonra Xəlil xanın vəfatı və əfşarların məğlubiyyəti xəbəri saraya çatır. Şah Xəlil xanın qardaşı oğlu İsgəndəri xanı Kuhgiluyınin yeni hakimi təyin edir və ona üsyanı yatırmaq məsuliyyəti verilir. Bu yürüşdə Fars hakimi Zülqədirli Durak xəlifə bu səfərdə İsgəndər xana kömək etməli idi.

Üsyanın yatırılması

1583–1584-cü illərdə Durak Xəlifənin komandanlığı altında Zülqədir ordusu Kuhgiluyə üzərinə yürüşə başladı. Yolda İsgəndər xan və Əfşar qüvvələri ilə birləşən ordunun məqsədi əvvəllər əfşarlara məxsus olan Dehdəşti lurlardan xilas etmək idi. Böyük bir ordunun onlara qarşı irəlilədiyini eşidəndə lurlar ruhdan düşdülər və hələ ordu ilə üz-üzə gəlmədən qələndəri döyüş meydanında tərk etməyə başladılar. Zülqədir və əfşarlar birlikdə Dehdəşt qalasını mühasirəyə alanda Lur tayfaları qələndərə kömək etməyə gəlmədilər. Nəticədə qoşun qalaya hücum edib, içəri girdi. Qələndərin yerdə qalan kiçik qüvvəsi asanlıqla aradan qaldırıldı. Əfşar və zülqədirlər qələndərin qalada gizləndiyi evə yaxınlaşdılar. Zülqədir əsgərləri onu diri tutub şahın hüzuruna göndərmək istəyirdilər. Lakin əfşarlar Rüstəm bəyin və Xəlil xanın ölümünün qisasını almaq üçün onu öldürmək niyyətində idilər. Nəhayət, əfşarların istəyi yerinə yetdi və onlar qala içərisindəki evdə qələndəri öldürdülər. Şah Məhəmməd Xorasan yürüşü zamanı Türbət-i Heydəri adlanan yerdə olarkən qələndərin başı onun hüzuruna gətirildi. Bununla da Kuhgiluyədəki üsyan yatırıldı. Üsyan yatırıldıqdan sonra əmisi Xəlil xanın yerinə İsgəndər xan Kuhgiluyə hakimi oldu.

Üsyan yatırıldıqdan sonra İsgəndər xanın hakimliyi əfşarların bir qismini narahat edirdi. Onlardan bir qrup Kuhgiluyə hakimliyinin İsgəndər xanın yox Xəlil xanın oğlu Şahqulu sultanın haqqı olduğunu söyləməyə başladı. Onlar Şahqulu sultanı bu məqsədlə təhrik etdilər. Nəticədə İsgəndər xan Şahqulu sultan tərəfindən öldürüldü. Kuhgiluyə vilayətinin yeni hakimi Şahqulu sultan oldu.

Mənbə

• İsgəndər bəy Münşi Türkman. Tarix-i Aləmara-yi Abbasi. I. Ankara: TTK. Türk Tarih Kurumu yayınları. 2019.
• Zabil Həsrət oğlu Bayramlı. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QURULUŞU VƏ İDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU. Bakı: «AVROPA» nəşriyyatı. 2015. səh. 348.
• Sertaç Sarıçiçek. SAFEVİLER DÖNEMİNDE İRAN'DA AVŞARLAR. Ankara. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı. 2016.
• Ənvər Çingizoğlu. Avşarlar. Bakı: Şuşa nəşriyyatı. 2008. səh. 368.