Qəlyan

"Nargilə" bura istiqamətləndirir. Digər mənalar üçün baxın: Nargilə (dəqiqləşdirmə).

Qəlyan — Orta Şərq, Qafqaz və Cənubi Asiyaya xas ənənəvi bir tütün çəkmə vasitəsi

İstifadəçinin bir xortum vasitəsilə sudan keçərək süzülən tüstünü içinə çəkməsini təmin edən bir qurğudur. Qəlyanın içim şəkli və forması yüzlərlə il keçdikdən sonra daha da formlaşmışdır. Bu istifadə ənənəsi ilə sadə bir alətdən daha çoxunu ifadə edir, hətta şərq mədəniyyətinin bir parçası halına gəlmişdir.

Qəlyan təməl olaraq 4 hissədən meydana gələr:

• Sər: Qəlyanın uzun gövdəsi. Boyun qisimi dar olmaqla birlikdə qarın qisiminə enildikcə diametri genişləyən, quruluş olaraq dolçaya bənzəyən bir parçadır. Şüşə, metal və dulusçuluqdan edilir.
• Lülə: Ən üstdə olan, təmbəkinin qoyulduğu dəlikli tabaq. Gümüş, düyü ya da misdən edilmiş, oymalarla bəzəkli bir mühafizə ilə çevrilidir, üzərinə köz qoyularaq lazımlı istilik təmin edilir.
• Marpuç: Tüstünü şüşədən alan və ağıza çatdıran hissədir. Bu hissədə istifadə edilən xortum qoyun dərisindən edilir.
• Şüşə: İçində tüstünü filtr edən suyun olduğu və pıqqıldamaların gəldiyi hissə.

Bunlardan əlavə qəlyanın digər hissələri isə belədir:

• Sipsi: Marpuçun ucuna ilişən, tüstünün içindən çəkildiyi kiçik ağızlıq. Əsasən kəhrəbadan edilir, lakin artıq xərc səbəbiylə və gigiyenik baxımdan ümumiyyətlə plastik olanları istifadə edilir. Mərmər ya da gümüş olanları da mövcuddur. Nimçə və küləklik: Nimçə közdən düşən külləri toplayır, küləklik isə közün sönməməsi üçün istifadə edilir.
• Təmbəki: Qəlyana xas tütündür.
• Müştük: qəlyanın uc hissəsinə taxilan əlavə aksessuar. Dezinfeksiyaedici rol oynayır, başqa bir şəxsdən keçəcək mümkün xəstəliklərin qarşısını alır. Qəlyanın dizaynında İslamın təsirindəki sənətin dərin izləri görünməkdədir. Məscid minarəsini xatırladan sər qisimi bunu çox yaxşı işarələməkdədir. Ayrıca sər qisimi ümumiyyətlə çiçək və yarpaq naxışlarıyla bəzənməkdə və bunlarda zaman zaman zər istifadə edilməkdədir. Marpuç qisimində isə ümumiyyətlə əl toxuması olan kilim naxışları istifadə edilir.

İçici marpuçtan nəfəs aldığında yaranan təzyiq fərqiylə hava sırayla közdən, sonra istilənərək lülədəki məsamələrdən keçər. İsti hava ilə isidilən təmbəkinin tüstüsü qarışaraq suyun içindən keçər, bu əsnada soyuyar. Daha sonra hava marpuçtan içən şəxsə çatar. Qəlyan içərisində olan su tüstüsü soyutmanın yanında içindəki qatranı da bir miqdar süzər. Qəlyan ilə tütün çəkmənin, siqaret şəklində tütün çəkməkdən fərqi; qəlyanda çəkilən tütün tüstüsü sudan keçərkən içərisində olan istilik suyu bir miqdar buxarlaşdırar.

Qəlyan şərq mədəniyyətinin bir elementi olmaqla ilə birlikdə doğuş yerinin Hindistan olduğu zənn edilir. Çox fərqli mədəniyyətlərin fərqli adlandırdıqları bu kef vasitəsi Ərəblər tərəfindən "Narçıla", İranlılar tərəfindən də "Qalan" deyə adlandırılar. Əsl qəlyanın mənşəyi isə Farscada "Hindqozu" mənasını verən "Nargil"dən gəlir. Hindistanda ortaya çıxan nargilənin ilk nümunələri Hindqozunun içinin çıxarılıb qabığına bir qamış soxularaq edilmişdir. Zamanla Hindqozu yerinə balqabaq istifadə edilməyə başlanmış, istifadə edənlərin sayı artdıqca farfor və bürünc də nargilə üçün əlverişli vəsaitlər halına gəlmişdir. Bunları şüşə, büllur, çini hətta gümüş gövdəli nargilələr izləmişdir. Hindistanda doğan qəlyan, başda İranlılar olmaq üzrə Ərəblər, daha sonra da Osmanlılarla tanış olmuşdur. Azərbaycanda isə hazırda bu əşya qəlyan adlandırılır.

Şərq mədəniyyətinin bir elementi olan qəlyan sonradan qərbdə də kimi dəyişikliklərlə istifadə edilməyə başlanmışdır. İstifadə mədəniyyəti səbəbindən bu iki növə görə fərqliliklər göstərər, ancaq bir çox ortaq element də mövcuddur. Qərbdə birdən çox marpuca sahib qəlyan istifadəsi məşhurdur. Bu tətbiq şərqdəkinə görə fərqli bir toplu içim mühiti təqdim edər, ki şərqdə qəlyanın bir marpucu vardır və əl dəyişdirmədiyi müddətcə tək adam tərəfindən içilər.

Ərəb mədəniyyətində istifadəçi içdikdən sonra ya marpucu masaya söykəyərək bunu müəyyən edər, ya da ağız qisimi özünə baxacaq şəkildə əyimli tutaraq yanındakına təklif edər. Qəbul edən, qəlyanı verənə əlinin tərsi ilə yüngülcə vurar ya da sıvazlar, bu məmnuniyyət göstəricisidir. Kafe və restoranlarda isə hər istifadəçinin ayrı bir qəlyan sifarişi məşhurdur.

İspaniyada "tetería" adı verilən və ümumiyyətlə müsəlman immiqrantlar tərəfindən işlədilən çay evlərində qəlyan içimi məşhurluq qazanmışdır. İsraildə "nargeela" olaraq adlandırılan qəlyan istifadəsi xüsusilə yeməyin, İran, İraq və Türkiyədən gələn immiqrantlar arasında məşhurdur. Bunun yanında İsraillilər arasında da qəlyan istifadəsi daha çox müşahidə edilir.

Maşa, palıd közünü qarışdırmaq üçün lazımlı, ən yaxşı köz palıddan olur. Gözəl bir küncə yerləşmək təbii ki, gözəl qəlyan çəkmək bir çoxlarının sevdiyi məşğuliyyətlərdən biridir.

Şərqdə bu ənənə Yapon çay mərasimlərinə uyğundur. İndi bu qədər ciddi şəkildə tətbiq edilmir, amma bir neçə əsr əvvəl birlikdə qəlyan çəkməyi təklif etməkdən imtina inanılmaz kobudluq hesab edildi. Və belə bir təklifin gerçəkliyi ən yüksək hörmət və rəğbət jesti kimi qəbul edildi.