Qəribi

Qəribi — XVI əsr Azərbaycan şairi, Səfəviyyə təriqətinin üzvü, I İsmayılın saray şairi.

Qəribi
Doğum tarixi	XV əsr
Vəfat tarixi	XVI əsr
Vətəndaşlığı	Səfəvilər dövləti
Milliyyəti	azərbaycanlı

Həyatı

Qəribi irsi iqamətgahı olan Bozüyük mahalında Şeyx Səfiəddinin valisi Manteşə tayfasından olan Sufi Hacı Müslihəddin Əmir Xanın ailəsində doğulub. Şairin özünün dediyinə görə, atası savadlı və dindar olmaqla yanaşı, zəngin və xüsusi ictimai statusa malik idi. Qəribi mistik yola erkən girişi atasından almış, Osmanlı sultanı I Səlimin dövründə, Qəribinin on yaşı olarkən sünni üləmalarından olan atasının qızılbaşlar tərəfindən zülmə məruz qalaraq edam edilməsini ilə təlimi yarımçıq qalmışdır. Bundan sonra Qəribi Səfəvi ordeninə qoşularaq I Şah İsmayılın saray şairi olur. 1520-ci illərdə onun Osmanlı İmperatorluğunda olması onun bu torpaqlarda fəaliyyət göstərən Səfəvilərin bir qolu olduğunu göstərir.

Yaradıcılığı

Qəribi I Şah Təhmasibə həsr etdiyi divanı və dini mübahisələrə dair Azərbaycan dilində “Hekayət-e Yohanna” (“Yunusun tarixi”; Yunus peyğəmbərin kitabı ilə qarışdırılmamalıdır) adlı risaləsi ilə tanınır. Əsərdə təriflər verilir, şahın hakimiyyəti, eləcə də onun atası I İsmayıl, onun məsihçi poeziyasını Qəribi dəfələrlə parafraz və müxəmməs şəklində təqlid edir. Əsər 1558-1576-cı illər arasında yazılmışdır. Qəribinin əsərinin ərəb ("Alzam ən-navaseb") və farsca ("Resala-ye Yohanna") başqa versiyaları da var, lakin onlar natamamdır və hər ikisinin sonu yoxdur. Qəribinin versiyası ən erkənidir.

"Yunusun hekayəsi" versiyalarının sxemi

Əsərlərdə baş qəhrəman İslamı qəbul etmiş Yunus adlı Misirdən olan yəhudidir. O, dini mübahisədə sünni alimləri ilə toqquşur və onlara qalib gəlir. Əsərdə bir çox şiə tezisləri var ki, bunlara aşağıdakılar daxildir: azad iradənin təqdirdən daha çox olması ideyasının dəstəklənməsi, Əli ibn Əbu Talibin üstünlüyünə rasional dəlil, Məhəmməd peyğəmbərin son vəsiyyəti, onun ailəsinin mirası (yəni. Əbu Bəkr əs-Siddiqin qızı Fatimədən müsadirə etdiyi Fədək bağı işi, peyğəmbər tərəfindən ona qalmasına baxmayaraq və Ömər ibn əl-Xəttabın Məhəmmədin vəsiyyətini onun sahibliyini sübuta yetirməsi), Əlinin Məhəmməd tərəfindən təyin edilməsi Qədir-Xumda və peyğəmbərdən sonra varislik, peyğəmbərin dövründə Üsamə ibn Zeydin başçılığı ilə son hərbi yürüş, Əbu Bəkr və Ömərin bu işdə iştirak etmək istəmədiyini izah edən bir epizod. (çünki onlar Aişədən Məhəmmədin yaxınlaşan vəfatı xəbərini aldılar), dörd sünni məzhəbi arasında tənqid və mübahisələr və qeyri-müsəlmanların hüquqi statusu. Hekayədə Qəribi Şeyx Səfiəddindən də sitat gətirir və burada Məhəmməd peyğəmbərin vəsiyyətindən bəhs edir. O, poetik dildə antinomiya ekstazına daha çox həssas olan qızılbaşlara müraciət etmişdir.

Qəribi ilə “Tarix Yunus”un ərəb və fars versiyaları arasında ən bariz fərq birincinin azəri poeziyasının rəvayətinə daxil edilməsi, həmçinin rəvayətin özünün çoxu azəri şeirindən ibarət olan əlyazmanın bir hissəsi olmasıdır. Bu poeziyanın icraedici, ictimai, homiletik və vəcdli şifahi kontekstlə əlaqəli məsihçi, prozelitizing əxlaqi aspekti var. Əsərdə həm də I Şah İsmayılın poeziyasının təsiri izlənir və onun qəzəlləri təqdim olunur. Qəribinin işi açıq-aşkar məsihçilikdən tutmuş elmi, quruluşa dostluq, məsihçi əxlaqı yenidən formalaşdırmaq cəhdlərinə qədər çox yönlü və çoxşaxəli Səfəvi dini diskursunun məhsulu idi. O, imami şiənin teoloji və leqal mülahizələrini məsihi təsəvvüflə uğurla birləşdirdi.

Ədəbiyyat

• Ferenc Csirkés. Popular Religiosity and Vernacular Turkic: A Qezelbash Catechism from Safavid Iran. Sabancı University, Istanbul: Safavid Persia in the Age of Empires. 2021. 211—239.