Qara oğlanlar

Qara oğlanlar- türk və altay mifologiyasında şər tanrıları. Qara ərlər də deyilir. Erlik Xanın oğullarıdırlar. Ədədləri doqquzdur. Monqolların "Doqquz Qana Susamış Tanrı"ları ilə bənzərlik göstərir. İnsanlara pisliklər gətirən qara fırtınalar əsdirər, qan yağışları yağdırırlar. Erlikin sarayının və ya yeraltının qapılarını gözlədikləri üçün Qapı Gözətçiləri deyə xatırlanarlar.

Temir Xan: Dəmir ilahı.
Qaraş Xan: Qaranlıq ilahı.
Matır Xan: Cəsarət tanrısı.
Şıngay Xan: Qarışıqlıq ilahı.
Kömür Xan: Şər tanrısı.
Badış Xan: Fəlakət tanrısı.
Yabaş Xan: Təxribat ilahı.
Uçar Xan: Xəbər tanrısı.
Kerəy Xan: Ara-pozma ilahı.

Xüsusiyyətlər

Təmür

Təmir xan - türk və altay mifologiyasında dəmir ilahı. Təmür (Timür) xan olaraq da bilinər. Monqollar Tömür xan deyirlər. Yağrını (kürək sümüyü) dəmirdendir. Dəmir mədənlerini, dəmirçi ocaqlarını və dəmirçiləri qoruyar. Temür Xan dəmirçiləri insanlara xidmət etsin deyə göndərmişdir. O çılpaq əlləriylə qızğın dəmiri dövebilir, ona istədiyi şəkli verə bilər. Dəmirçilik sənətini insanlara bu tanrı öyrətmişdir. Söz, (Tem/Töm/Dem/Dəm) kökündən törəmişdir. Demir deməkdir. Monqolcada Tömür sözcüyü də eyni mənanı verər. Möhkəmlik, dayanıqlılıq bildirən bir kökdən törəmişdir.

Qaraş

Qaraş xan - türk və altay mifologiyasında qaranlıq ilahı. Qarış Xan olaraq da bilinər. Altay mifologiyasında, Erlikin doqquz oğlundan biri olduğuna inanılan və yerdəki pislikləri idarə edənlər arasında iştirak etdiyi qəbul edilən tanrıdır. Qaranlığı yaradır. Gecələri hökm sürür. Erlik xanın oğludur. Sərt quruluşlu, iri bədənli olaraq izah edilər. Qara ilanları vardır. Söz, (Kar/Qar) kökündən törəmişdir. Qaraldan, qarardıcı deməkdir. Qara kökündən gəlir. "Qarış" isə qarğış, ah mənasını verər.

Matır

Matır xan - türk və altay mifologiyasında cəsarət tanrısı. Matur (Patur, Patır, Batur) Xan olaraq da deyilər. Qorxusuz bir döyüş tanrısıdır. Erlik xanın oğludur. Daş biləkli olaraq təsvir edilir. Söz, (Bat/Mat) kökündən törəmişdir. Batur sözü igid deməkdir. Bahadır, qorxusuz, qəhrəman mənalarına gəlir. Batırmaq və boğmaq feli ilə əlaqəlidir.

Şınqay

Şıngay xan - türk və altay mifologiyasında qarışıqlıq ilahı. Çıngay Xan və ya "Sınzay Xan" olaraq da bilinir. Yer üzündə qarışıqlıq çıxarar. Erlik Xanın oğludur. Hər yeri alt-üst edən olaraq təyin olunar. Söz, (Şın/Çın) kökündən törəmişdir. "Çıngar" (səs-küy) sözüylə eyni kökdən gəlir. "Çın" sözü həqiqət mənası da daşıyır.

Kümür

Kümür xan - türk və altay mifologiyasında şər tanrısı. Adı səbəbiylə kömür tanrısı olaraq da bilinir. Kömir (Kömür, Kümir) Xan olaraq da deyilər. Erlikin doqquz oğlundan biri olduğuna inanılan və yerdəki pislikləri idarə edənlər arasında iştirak etdiyinə inanılan və kamla Erlik arasında vasitəçilik etdiyi qəbul edilən tanrıdır. Qapqara bir görünüşü vardır. Köynəyi quru dumandandır. Yeraltında yaşayır. Pis ruhların və şeytanların başı və idarəçisi olaraq görülər. Söz, (Köm/Göm) kökündən törəmişdir. Qara və ya yanmış deməkdir. Kömür meydana gəlməsinin təbii şərtlərdə yer altında reallaşması ilə ad arasındakı əlaqə əhəmiyyətlidir.

Badış

Badış xan - türk və altay mifologiyalarında fəlakət tanrısı. Yer üzündə fəlakətlərə səbəb olar. Fəlakətlər, epidemiyalar onun əlindən gəlir. İnsanların başına çətinliklər gətirir. Erlik Xanın oğludur. Basdığında torpaq yerindən oynayır, dəyirman daşlarını udur. Dəmir kaşağılı olaraq deyilir. Çolaq (tək qollu) olaraq anılır. Ancaq bu tək qolunda doqquz insanın qollarının gücü vardır. Çolaq sözü bu gün də Anadoluda tək qollu kəslər üçün istifadə edilən bir anlayışdır. Söz (Bat/Bad) kökündən törəmişdir. Batmaq feli ilə eyni kökə malikdir. Batıran demək ola bilər. Badıç sözü qabıq mənasını verər. Badırdamak isə donquldamaq, gurultulu və aydın olmaz danışmaq deməkdir.

Yabaş

Yabaş xan - türk və altay mifologiyasında təxribat ilahı. Cabaş Xan olaraq da xatırlanır. Yer üzündə pisliklərə və təxribatçılığa səbəb olar. Qara Qam (pis şaman) ilə Erlik arasında vasitəçi edir. Erlik xanın oğludur. Ayğır yallı olaraq təsvir edilir. Söz, (Yab/Yap/Cab/Çap) kökündən törəmişdir. Edən (fitnə-fəsad və pislik edən) deməkdir. "Yaba" (çəngəl harman vasitəsi) sözcüyü ilə eyni kökdən gəlir. Bundan başqa çapmak (at sürmək, yağmalamak) sözcüyü ilə də əlaqəsi var.

Uçar

Uçar xan - türk və altay mifologiyasında xəbər tanrısı. Pis xəbərləri gətirən tanrıdır. Erlik Xanın oğludur. Bəzən casusların tanrısı olaraq görülür. Türklərdə "Çaşıt", casus deməkdir. Çaşmaq/Çaşıtlamaq isə casusluq etmək mənasını verər. Uçar Xan da çaşıtları (casusları) qoruyar. Söz, (Uç/Uc) kökündən törəmişdir. Uçan, uçaraq gələn deməkdir. "Uçar" sözü xəbər mənası da daşıyır.

Kerəy

Kerəy xan - türk və altay mifologiyasında ara pozma ilahı. Kirey Xan olaraq da deyilir. Yer üzündəki pislikləri idarə edir. İnsanlar arasına nifaq salar. Ərlik Xanın oğludur. Yes / Cas (Dəmir) biləkli olaraq betimlenir. Yeddi otağı mövcuddur. Söz, (Ker/Kir/Gir) kökündən törəmişdir. Girmək (insanların arasına girmək) mənasını ehtiva edər. Monqol hir / Kir çirklilik, pislik mənaları daşıyır.

Mənbə

Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.)