Qaralama:Əqli mülkiyyət xidmətinin təşkili

"Əqli mülkiyyət xidmətinin təşkili" — elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərləri, ixtiralar, faydalı modellər, əmtəə nişanları, elmi kəşflər və s.-nin yaradıcılıq fəaliyyətinin məhsulları kimi onların nəzəri və hüquqi məsələləri barədə tələbələrə ətraflı bilgilər verən tədris fənnidir.

"Əqli mülkiyyət xidmətinin təşkili" fənninin məqsəd və vəzifələri

Kitabxanaçılıq və informasiya fəaliyyəti ixtisasında bakalavriatura səviyyəsi üzrə tədris edilən “Əqli mülkiyyət xidmətinin təşkili” fənninin məqsədi Azərbaycanda əqli mülkiyyət obyektləri və onlarla bağlı ictimai münasibətlərin tənzimlənməsi ilə əlaqədar kitabxana-informasiya xidmətinin təşkili, bu sahədə hüquqi mənbələrə daxil olan qanunvericilik təminatı sisteminin normativ-hüquqi aktları və beynəlxalq sənədlərin elmi-metodoloji təhlilini verməkdən ibarətdir.

Fənnin tədrisində, həmçinin əqli əməyin insanın yaradıcılıq fəaliyyətinə əsaslanması və bu fəaliyyətin nəticəsində hazırlanan yaradıcılıq məhsullarını – elm, texnika, ədəbiyyat, incəsənət və dizayn və s. ifadə etməsi şərh olunur. Əqli mülkiyyətin əsas məzmunun insanın intellektual yaradıcılığı ilə bağlılığı nəzəri baxımdan öyrənilir. Yaradıcılıq insanın düşünülmüş intellektual fəaliyyəti və şüurlu istehsal aktı kimi əsaslandırılır. Onun mahiyyətinin maddi istehsal yox, mənəvi istehsal təşkil etməsi və bunun nəticəsində yeni elmi-texniki ideyalar və ədəbi bədii obrazların əmələ gəldiyi tələbələrin diqqətinə çatdırılır.

Qeyd olunan məqsədlərə çatmaq üçün fənnin qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:

1. əqli fəaliyyətin nəticələri olan məhsulların yaradılması və onlardan istifadə zamanı həmin məhsulların yaradıcıları olan şəxslərlə digər şəxslər arasında əmələ gələn ictimai xarakterli münasibətlər barədə tələbələri məlumatlandırmaq;
2. bu münasibətlərin növlərini – müəlliflik münasibətləri; əlaqəli hüquqlarla bağlı olan münasibətlər; patent münasibətlərini tələbələrə hərtərəfli öyrətmək;
3. əqli mülkiyyətin yaradıcı ideyalar baxımından dəyəri olan informasiyadan ibarət olması və bu informasiyanın kommersiya dəyərinə malik fenomen kimi əsas məzmun cəhətləri ilə bağlı bilgiləri tələbələrə mənimsətmək;
4. öz əməyi ilə maddi əşyanı yaradan şəxsin həmin əşyaya mülkiyyət hüququ yarandığı kimi, yaradıcılıq nəticəsində intellektual əməyin bəhrəsinə və yaradılmış informasiyaya da onu yaradan şəxsin mülkiyyət hüququnun yaranmasını tələbələrə geniş izah etmək;
5. insanın öz intellektual əməyinin nəticələrindən istədiyi kimi istifadə etmək kimi ayrılmaz hüququnu ifadə edən “Əqli mülkiyyət” anlayışı və ona daxil olan obyektlərin (əsərlər, ixtira, elmi kəşf və s.) öz sahiblərinin əqli mülkiyyət hüquqları haqqında bilikləri tələbələrin nəzərinə çatdırmaq.

Əqli mülkiyyət anlayışı

Əqli fəaliyyətin nəticələri olan məhsullar yaradıldıqda və onlardan istifadə olunduqda, həmin məhsulların yaradıcıları olan şəxslərlə digər şəxslər arasında ictimai xarakterli müəyyən münasibətlər əmələ gəlir. Bu münasibətlər, yaradıcılıq münasibətləri adlanır. Yaradıcılıq münasibətləri başlıca olaraq üç növə bölünür: patent münasibətlərinə; müəlliflik münasibətlərinə; əlaqəli hüquqlarla bağlı olan münasibətlərə.

• Patent münasibətləri odur ki, həmin münasibətlər ixtira, faydalı model və sənaye nümunələrinin yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədar əmələ gəlir. Məsələn, alim ixtira edir və bununla əlaqədar olaraq digər şəxlərlə alim arasında müəyyən ictimai münasibətlər yaranır ki, bu, patent münasibətlərini təşkil edir və s.
• Müəlliflik münasibətlərinə elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədar müəllif və digər şəxslər arasında formalaşan münasibətlər daxildir. Məsələn, bəstəkar opera, şair poema və ya dramaturq komediya yazır və bununla əlaqədar digər insanlarla müəlliflik münasibətləri yaranır.
• Əlaqəli hüquqlarla bağlı münasibətlər dedikdə, musiqi və aktyor ifaları, fonoqramalar, efir və ya kabel yayımı təşkilatlarının verilişlərinin hazırlanması və istifadəsi ilə bağlı yaranan ictimai münasibətlər başa düşülür. Məsələn, müğənni mahnı (şair və bəstəkarın birgə fəaliyyətinin nəticəsi) oxuyur və ya jurnalist televiziya verilişi (ideya müəllifi və televiziyanın birgə layihəsi) hazırlayır və s.

Beləliklə, əqli mülkiyyət ona daxil edilmiş yaradıcı ideyalar baxımından dəyəri olan informasiyadan ibarətdir. Bu informasiya kommersiya dəyərinə malikdir. Necə ki, öz fiziki əməyi ilə maddi əşyanı yaradan şəxsin həmin əşyaya mülkiyyət hüququ yaranır, eləcə də əqli yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsində intellektual əməyin bəhrəsinə və yaradılmış informasiyaya da onu yaradan şəxsin mülkiyyət hüququ yaranır. Bununla da, insanın öz intellektual əməyinin nəticələrindən istədiyi kimi istifadə etməklə bağlı ayrılmaz hüququ – “əqli mülkiyyət” anlayışı əmələ gəlir. “Əqli mülkiyyət” anlayışına daxil olan obyektlərin (ixtira, əsər, ifa və s.) öz sahibləri vardır və əqli mülkiyyət hüquqları onlara məxsusdur.

Əqli mülkiyyət hüququ və onun funksiyaları

İnsanın əqli mülkiyyəti hüquqla tənzimlənir və onu hüquqsuz təsəvvür etmək olmaz. Əqli mülkiyyət hüququnun nizamasalma predmeti əqli fəaliyyət məhsullarının yaradılması və onlardan istifadə olunması ilə bağlı olaraq əmələ gələn ictimai münasibətlərdən ibarətdir.

Əqli mülkiyyət hüququnun məzmununa aşağıdakı üç hüquqi imkan (səlahiyyət) daxildir:

• davranış səlahiyyəti;
• tələb etmək səlahiyyəti;
• müdafiə səlahiyyəti.

1. Davranış səlahiyyəti səlahiyyətli şəxsin (əqli mülkiyyət hüququna malik olan şəxsin) özünün əqli fəaliyyətinin nəticələri barəsində fəal hərəkətlər etmək imkanıdır. O, özündə iki səlahiyyəti (hüquqi imkanı) birləşdirir: istifadə səlahiyyətini və sərəncam səlahiyyətini. İstifadə səlahiyyəti əqli fəaliyyətin nəticələrindən istifadə etmək hüququdur (imkanıdır). Özü də, əqli fəaliyyət nəticələrindən eyni vaxtda bir neçə (çoxsaylı) subyekt istifadə edə bilər. Sərəncam səlahiyyəti dedikdə, əqli nəticələrdən istifadə hüququnun özgəninkiləşdirilməsi (başqa şəxslərə verilməsi) imkanı (hüququ) başa düşülür. Əqli fəaliyyət nəticələrindən istifadə hüququ mülki-hüquqi müqavilə əsasında (müəlliflik müqaviləsi və ya lisenziya müqaviləsi əsasında) başqa şəxsə verilə bilər. Məsələn, müəllif əsərin nəşr edilməsi üçün nəşriyyatla müəlliflik müqaviləsi bağlayır. Başqa bir misalda mühəndis etdiyi ixtiradan istifadə hüququnu lisenziya müqaviləsi əsasında başqa şəxsə verir (məsələn, alim yeni tip kompüter ixtira edir və onun istehsal olunub satılması üçün istehsal müəssisəsi ilə lisenziya müqaviləsi bağlayır). Bu zaman əqli fəaliyyət nəticəsini yaradan şəxsin (məsələn, əsərin müəllifi olan şəxsin, ixtiraçının) özü ondan istifadəni davam etdirmək hüququndan məhrum olmur. Bunlardan əlavə, o analoji istifadənin üçüncü şəxslərə verilməsinə öz razılığını bildirə bilər (yəni icazə verə bilər).
2. Tələb etmək səlahiyyəti dedikdə, səlahiyyətli şəxsin (əqli mülkiyyət hüququna malik olan şəxsin, məsələn, əsərin müəllifinin, ixtiraçının və s.) borclu şəxslərdən müəyyən tərzdə və qaydada davranmağı tələb etmək hüququ (imkanı) başa düşülür. Səlahiyyətli şəxsin hüququ vardır ki, borclu şəxslərdən onun əqli mülkiyyət hüququnu pozmaqdan çəkinmələrini tələb etsin. Borclu şəxslər (“hamı və hər kəs”) əhatə dairəsi bilinməyən qeyri-məhdud saylı şəxslərdir. Səlahiyyətli şəxsin tələb etmək səlahiyyəti əqli fəaliyyət nəticəsi yarandıqda əmələ gəlir. Məsələn, müəllif əsəri yazıb qurtaran kimi onun hamıdan və hər kəsdən (borclu şəxslərdən) müəlliflik hüququnu pozan hərəkətlərdən çəkinməyi tələb etmək hüququ yaranır.
3. Müdafiə səlahiyyəti dedikdə, əqli mülkiyyət hüququ pozulduqda, səlahiyyətli şəxsin qanunvericilikdə müəyyən edilən müdafiə üsullarına əl atmaq hüququ (imkanı) başa düşülür. Səlahiyyətli şəxsə hüquq verilir ki, onun əqli mülkiyyət hüququ pozulduqda (və ya onun barəsində mübahisə edildikdə), pozulmuş hüququ bərpa etmək üçün (və ya mübahisə edilən hüququ tanıtdırmaq üçün) hüquqqoruyucu xarakterli tədbirlər görsün. Məsələn, müəyyən şəxs özünü əsərin müəllifi kimi qələmə verir. Bu şəxslə həqiqi müəllif arasında əsərə kimin müəlliflik hüququnun olması barədə mübahisə yaranır. Həqiqi müəllif məhkəməyə müraciət edir. Sübut kimi təqdim olunan əsərin əlyazması əsasında məhkəmə onun müəlliflik hüququnun tanınması barədə qərar qəbul edir. Belə halda, səlahiyyətli şəxs (əsərin həqiqi müəllifi) müdafiə səlahiyyətindən istifadə etmiş olur.

Dünyada əqli mülkiyyət hüququnun yaranması və inkişafı

Bəşər tarixində əqli mülkiyyət hüququnun yaranmasının uzun inkişaf yolu vardır. O, qədim dünyada texnika, ədəbiyyat və incəsənətin inkişafı ilə əlaqədar yaranmış və bir neçə mərhələdə formalaşmışdır. Onun haqqında ilk qeydlər Antik dövrə aiddir. Belə ki, Qədim Yunanıstanda patentlər – bir şeyin ixtirası üçün verilə bilən müəyyən imtiyazlar mövcud olmuşdur. Qədim Romada əqli mülkiyyət hüququ haqqında ilk qeydlər bizim eradan əvvəl V əsrə təsadüf edir və yazılmış sənəddə İsgəndəriyyədə keçirilən ədəbi müsabiqə zamanı müəllifin əsərinin oğurlanmasından bəhs olunur. Əqli mülkiyyətin qorunması sahəsində ilk qanunvericilik aktı isə Venetsiya Respublikasının 1474-cü il Bəyannaməsi olmuşdur. Bu sənəd “imtiyaz” anlayışını hüquqi baxımdan təqdim etmişdir. Yeni maşının ixtiraçısı onun inkişafı üçün hüquqi müdafiə ilə təmin olunmuşdur. Sənədin verildiyi tarixdən 10 il müddətində digər vətəndaşlara analoji texniki vasitələrin istehsalı qadağan edilmişdir. Bu hüquqi rejim tarixdə ilk patentləşdirən sənəd hesab olunur.

Müasir anlamdakı əqli mülkiyyətlə bağlı qanunvericilik sənədlərinin yaranması tarixinin 17-ci əsrin əvvəllərində İngiltərə ilə əlaqələndirilməsi, elmi ədəbiyyatda artıq özünə yer tutmuş faktdır. Belə ki, 1623-cü ildə kral Yakob Stüartın hakimiyyəti dövründə qəbul olunmuş “Monopoliyalar haqqında status” adlı qanunla texniki nailiyyətləri yaradanların və tətbiq edənlərin heç kimdən asılı olmayan hüquqları tanınır və həmin şəxslərin öz yaratdıqlarına 14 il müddətində müstəsna hüquqlarının olduğu bəyan edilmişdir. 1710-cu ildə İngiltərədə daha bir qanun – ilk müəlliflik hüququ qanunu meydana çıxmışdır. Bu qanunla müxtəlif əsərin nəşri üçün onun yaradıldığı andan etibarən müəllifə 14 il müddətinə müstəsna hüquq verilmiş və həmin müddətin müəllifin sağlığında daha 14 il uzadılması da nəzərdə tutulmuşdur. İngiltərə ilə yanaşı elə həmin dövrlərdə kiçik zaman fərqi ilə bir sıra Avropa ölkələrində və ABŞ-da da müəllif və patent münasibətləri ilə əlaqədar qanunlar qəbul olunmuşdur.

Avropa ölkələrinin çoxunda müəlliflik hüququ və patent hüququna mülkiyyət kimi baxılması və ya intellektual fəaliyyətin nəticələrinin yaradıcılarının hüquqlarının mülkiyyət hüququna bərabər tutulması 19-cu əsrdə daha geniş yayılmışdır. Almaniyada 1877-ci ildən patent qanunu tətbiq edilir. Rusiyada 1812-ci ildə ilk ümumi “İmtiyazlar haqqında” qanun qəbul edilmişdir. 1918-ci ildə Rusiyada əqli mülkiyyət obyektlərinə dövlət monopoliyası qoyulmuşdur. Belə ki, 30 iyun 1919-cu ildə verilmiş “İxtiralar haqqında əsasnamə” adlı dekretə əsasən İxtira işləri üzrə komitə tərəfindən faydalı hesab edilən hər bir ixtira Rusiya dövlətinin əmlakı hesab edilə bilərdi. Belə ixtiralar ancaq müəyyən şərtlərlə müəssisələrin və vətəndaşların istifadəsinə verilmişdir.

1883-cü ildə qəbul edilmiş “Sənaye mülkiyyətinin qorunması üzrə Paris Konvensiyası” intellektual mülkiyyətin mühüm sahəsi olan patent münasibətləri obyektləri ilə bağlı hüquqların qorunması üzrə ən nüfuzlu beynəlxalq Sazişlərdən biri sayılır. Bu sənəddən sonra, “əqli mülkiyyət” termini əksər ölkələrin qanunvericiliyində, elmi ədəbiyyatda və praktikada geniş istifadə edilməkdədir. 14 iyul 1967-ci ildə Stokholmda “Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı”nı təsis edən Konvensiya imzalanmışdır ki, bu sənəddə əqli mülkiyyət, qorunma obyekti istehsal, elmi və bədii sahələrdə yaradıcılıq fəaliyyətinin konkret nəticələrinə olan hüquqlar kimi şərh olunur.

Azərbaycanda əqli mülkiyyət hüququnun təşəkkülü və inkişaf mərhələləri

Ölkəmizdə əqli mülkiyyət hüququnun təşəkkül mərhələsi haqqında təəssüf ki, əlimizdə və tariximizdə məlumatlar azdır. Lakin toplanmış mənbələrə əsasən ölkəmizdə əqli mülkiyyət hüququnun keçdiyi tarixi inkişaf yolunu 3 mərhələyə bölmək olar: Rusiya İmpersiyasının tərkibindəki dövr; SSRİ dövrü və müstəqilliyin bərpasından sonrakı dövr (1993-cü ildən bugünədək).

Birinci mərhələdə 1875-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda olan yerli və əcnəbi sahibkarlar patent almaq üçün iddia sənədlərini Rus İmperator Texniki Cəmiyyətinə göndərmişlər. 1896-cı ildə “İxtiralara və təkmilləşdirmələrə imtiyazlar haqqında” əsasnamə qəbul edilmişdir. Əsasnaməyə görə ixtiralara hüquqi sənəd olan privilegiya (imtiyaz) verilmişdir. Privilegiya ixtiranın hüquqi sahiblik və qorunma forması hesab olunmuşdur. Bu əsasnamə, 1917-ci ilə qədər Rusiya imperiyası və onun əyalətlərində, o cümlədən Azərbaycanda öz hüquqi qüvvəsini saxlamışdır.

İkinci mərhələdə 1923-ci ildə SSRİ-də İxtira İşləri Komitəsi yaradılmış və ölkədə ixtiraçılıq və patent işlərinə mərkəzləşdirilmiş rəhbərlik ona tapşırılmışdır. Komitə ölkədə bütün iddia sənədlərini dövlət qeydindən keçirməyə, yoxlamağa, xarici ölkələrdə ixtiraları patentləməyə başlamışdır. 12 sentyabr 1924-cü ildə SSRİ Xalq Kommisarları Sovetinin “İxtiraya patentlər haqqında” qərarı verilmişdir. Bu qərara görə, ixtira patentlə və onun müəllifinə müstəsna hüquq verməklə mühafizə olunmuşdur. Patent müəllifə və ya müəssisənin adına verilmişdir.

Müstəqilliyin bərpasından sonrakı illəri əhatə edən üçüncü mərhələdə ölkəmizdə milli əqli mülkiyyət hüququna dair qanunvericilik aktları, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin təşəbbüsü və daimi dəstəyi ilə yaradılmışdır. Bu mərhələnin özü də 3 dövrü əhatə edir:

Birinci dövr (1993-cü ilin sonu – 1996-cı il) özündə icra hakimiyyəti orqanı statusunda müəllif-hüquq təşkilatı və sisteminin yaradılması və təşəkkül mərhələsini əhatə edir. Bu müddətdə eyni zamanda ölkə Konstitusiyası səviyyəsində (30-cu maddə) müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqların və digər əqli mülkiyyət hüquqlarının qorunmasının təsbit olunması, Azərbaycanın MDB çərçivəsində əməkdaşlığa qoşulması, ölkəmizin “Müəllif hüququ haqqında” Ümumdünya Konvensiyasında iştirakının davam etdirilməsi barədə qərarların qəbul edilməsi ilə əlamətdar olmuşdur. Bu dövrün ən böyük nailiyyəti Azərbaycanda onun keçmiş Sovet dövrü də daxil olmaqla ilk dəfə “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” Qanunun (1996) qəbul edilməsi olmuşdur. Milli xüsusiyyətlərimizin nəzərə alınması ilə qəbul edilmiş bu Qanun eyni zamanda sivil cəmiyyətlərin bütün standartlarına uyğun gəlir.

Müstəqillik şəraitində əqli mülkiyyətin inkişafının ikinci dövrü əqli mülkiyyət sistemin möhkəmlənməsi və inkişaf illərini (1997-2000) əhatə edir. Bu dövrdə əqli mülkiyyət hüquqlarının qorunması, idarəçiliyi və müdafiəsi üzrə bütün normativ-hüquqi bazanın yaradılması təmin edilmişdir. Belə ki, əqli mülkiyyətin patent obyektləri ilə bağlı 1997-ci ildə “Patent haqqında” Qanun qəbul olunmuşdur. Həmçinin, Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə tanınması prosesi baş vermiş, onun nümayəndələri Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının işində iştirak etmiş və rəhbər orqanlarına seçilmişlər.

Azərbaycan Respublikasında 2001-ci ildən bugünədək keçən müddəti əhatə edən üçüncü inkişaf dövründə milli əqli mülkiyyətin ən yüksək beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması prosesi həyata keçirilmişdir. Bu dövrdə müəllif və patent hüququnun fəaliyyətinin təşkilati, institutsional və hüquqi tərəflərinin inkişaf etmiş ölkələrin (Aİ, ABŞ) səviyyəsinə çatdırılması işləri görülmüşdür. Əqli mülkiyyət qanunvericiliyinə yeni tendensiyalardan irəli gələn dəyişikliklər edilmiş, yeni normativ-hüquqi aktlar hazırlanmış və tətbiq olunmuşdur.