Qaraqum kanalı

SSRİ dönəmində inşa edilən və uzunluğu 1445 km olan kanal

Qaraqum kanalı (türkm. Garagum kanaly) — SSRİ dönəmində inşa edilən və uzunluğu 1445 km olan kanal. Kanal Türkmənistanın cənub və cənub-qərb regionlarının su təminatına xidmət edir. Çağdaş Türmənistanda Qaraqum çayı olaraq adlandırılır[1].

Qaraqum kanalı
tu/Garagum kanaly
Axdığı yerlər Türkmənistan
Giriş Amudərya
Mənsəb Balkanabad
Uzunluğu 1445 km
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Qaraqum kanalı

Coğrafiya

redaktə

Kanal Amudəryanın Atamurat şəhərinin yuxarı hissəsindən başlayaraq Qaraqum səhrasının qumlu cənub-şərq hissəsinədək axaraq qədim Mərv vahəsinə keçir. Buradan Murqab çayıTecen çayı yaxınlığından axaraq Kopetdağ öndağlığına istiqamətlənir. Kanalın eni 200 metr, maksimal dərinliyi isə 7,5 m[2] təşkil edir. Kanalın əvvəlində su sərfiyyatı 600 m³/s-dir. Kanal öz güçünə yatağı boyunca axır. Hətta 450 km məsafəfə gəmiçilik üçün yararlıdır[3]. İllik su toplama güçü 12-13 km³-dir. Bu isə Türkmənistandan axan çayların illik su axınını 3-4 dəfə üstələyir.

Tikilmə tarixi

redaktə

1950-ci ildən Türkmənistan ərazisində Baş Türkmənistan kanalının tikintisi həyata keçirilirdi. İosif Stalinin ölümündən sonra tikinti işləri dayandırılır və Qaraqum kanalının tikintisinə yönəldilir. Kanalın tikintisinə 1954-ci ildən başlanılır. İlk əvvəl Amudərya Murqab istiqamətində 400 kilometrlik kanal 1959-cu ildə istifadəyə verilir. Su sərfiyyatı 130 m³/s təşkil edirdi. Bu bölmənin inşası ilə 100 min ha ərazinin kənd təsərrüfatına yönləndirilməsinə imkan vermişdir[2].

Kanalın ikinci etapı 138 km olaraq 1960-cı ildə istifadəyə verilir. Bu hissədə Xauzxan su anbarı tikilir. Anbarın su tutumu 875 mln m³ təşkil edir. Su sərfiyyatı isə 200 m³/s olur. Bu isə Tecen vahəsində 70 min torpaq sahəsində əkin əkməyə imkan yaratmışdır. Üstəlik 30 min torpağın daha yaxşı su təminatına imkan vermişdir[2].

Kanalın üçüncü etapı (Tecen-Aşqabad) 260 km məsafədə uzanırdı. Onun tikintisi 1962-ci ildə bitmişdir. 1967-ci ildə isə kanal Göy-təpəyə qədər uzadıllır. Su sərfiyyatı 320 m³/s olur. Üçüncü hissənin tikintisi əkin sahələrini 100 min ha[2] artırmağa imkan vermişdir.

1971-ci ildən dördüncü hissənin tikintisinə başlanılır. 1973-cü ildə Aşkabadda iki, Kopetdağda isə bir bənd inşa edilir. Sonra kanal Bərəkət şəhərinə qədər uzanır. Kanalın bir qolu isə Türkmənistanın cənub-qərbindəki subtropik ərazilərə Ətrək çayına qədər uzadılır. Kanalın uzunluğu 270 km təşkil edir. Digər qol isə Nebit-Dağa istiqamətləndirilir. Suyun borularla o zamanki Krasnovodska çatdırılması planlaşdırılırdı. Ancaq bu işlərin nə yerdə olması hazırda məlum deyildir.

Kanalın tikintisi rəsmən 1988-ci ildə bitmişdir.

XXI əsrdə kananın əsas hissəsi üzərində iri Zeid su anbarı inşa edilmişdir. Amudəryanın suyu olduqca lillidir. Burada lilliliyi 3,3 kü/m³[4] bərabərdir. Zeid su anbarında su durularaq digər yerlərə istiqamətləndirilir.

Əhəmiyyəti

redaktə

Kanal öz növbəsində 100 minlərlə torpaq sahəsinin kənd təsərrüfatına yönləndirilməsinə imkan vermişdir.

Ekologiya

redaktə

Kanalın tikintisi coğrafi anlamda əraziyə böyük təsir göstərmişdir: bitki örtüyü, heyvanlar aləmi, mikro iqlim, relyef. Kanal Amudəryanın 45% suyunu özündə daşıyır. Bu isə Aral dənizinin qurumasına təsir göstərən faktorlardan biridir. Suyun bir hissəsi qumlar arasında yoxa çıxır.[5]. Digər çətinlik kanalın qısa zaman ərzində dolmasıdır[6]. Yatağın lillə dolması ətraf ərazilərin bu basmasına səbəb olur. Üstəlik su anbarlarının isə istifadəsini çətinləşdirərək əhəmiyyətini azaldır. Qaraqum kanalı quyu sularının çirklənməsinə və suyunun isə şorlaşmasına səbəb olmasıdır[6].

İstinadlar

redaktə
  1. Aşqabada Karaqum çayı üzərində körpü inşa edilmişdir Arxivləşdirilib 2019-09-10 at the Wayback Machine // turkmenistan.ru, 20.10.2012
  2. 1 2 3 4 "Böyük Eksiklopedik lüğət". 2020-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-04.
  3. "Karakum-Canal Britanika Eksiklopediyası". 2005-08-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-04.
  4. "7KONTINENT — Orta Asiyanın daxili suları". 2011-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-04.
  5. "Информационный портал Ресурс". 2022-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-04.
  6. 1 2 "Mərkəzi Asiya". 2013-11-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-04.

Mənbə

redaktə