Qazax dastanları

Qazax folkloru, o cümlədən qazax dastanları uzun əsrlər boyu inkişaf yolu keçmiş və müxtəlif dövrlərdə formalaşmışdı. Tədqiqatçılar qazax qəhrəmanlıq dastanının yaranmasını Qızıl Orda dövrünə aid edərək ayrı-ayrı epik əsərlərin XIV əsrin sonunda və XV–XVI əsrlərdə təşəkkül tapdığını qeyd edirlər. Qazax dastanlarında xalqın ictimai-siyasi həyatında baş vermiş hadisələr, o cümlədən xalqın azadlıq, haqq-ədalət uğrunda tarixi mübarizəsi, gələcəklə bağlı arzu və diləkləri əsas yer tutur. Günümüzədək yaşadılan qazax dastanları, əsasən, qəhrəmanlıq və sosial-məişət dastanları olmaqla iki qrupa bölünür. Qəhrəmanlıq dastanlarının əsas mövzusunu dastanın əsas qəhrəmanları olan igid batırlar tərəfindən doğma vətənin yadelli işğalçılardan qorunması təşkil edir. Bu qəhrəmanlar torpağa sevgi, düşmənə nifrət, dönməzlik, şücaət, mərdlik kimi xalqın malik olduğu ən üstün keyfiyyətləri təcəssüm etdirirlər. Belə dastanlara "Alpamıs", "Qoblandı batır", "Er Sayın", "Er Tarqın", "Er Kökşe", "Qambar batır", "Qırx batır" dastanları və s. aiddir. Bu dastanlar həm də irihəcmli olması ilə diqqəti cəlb edir. Məsələn, "Qoblandı batır" dastanı 10 000 misra təşkil edir.

Qazaxların əsrlər boyu qoruyub nəsildən-nəsilə yaşatdığı "Kozı Körpeş və Bayan Slu", "Qız Jibek", "Qulşe kız", "Ayman Şolpan", "Seypul Malik" və s. kimi digər dastanları isə sosial-məişət xarakterli olub, əsasən, lirik-epik jırlar kimi qazax folklorunda ayrıca yer tutur. Xalqın dinc həyatını, adət-ənənələrini, məişətini, əxlaqını təsvir edən belə dastanlarda, əsasən, gənclərin öz azadlığı və məhəbbəti uğrunda mübarizəsi öz əksini tapır.

Əsasən dombranın (ikisimli uzun ensiz barmaqla çalınan musiqi aləti) müşayiətilə ifa olunan bu dastanlar əsrlər boyu qazax epik ənənəsində xüsusi yeri və çəkisi olan akınlar tərəfindən qorunub günümüzədək çatdırılmışdı. Ümumiyyətlə, bütöv bir mədəniyyətin əsas daşıyıcısı olan akınlar (onlar jırau da adlandırılırlar) arasında çox tanınmış şəxsiyyətlər vardır: Birjan Tolımbayev (XIX əsr), Murın jırau Senqirbayev (XIX əsr), Marabay Kulbay ulı (XIX əsr), Nurpeys Bayqanin (XX əsr) və onlarla başqa epik söyləyicilər yaşadıqları dövrdə bu qədim dastan ifaçılığı sənətinin çox görkəmli simaları kimi tanınmışlar.

Qaynaqlar

1. Казахский фольклор. Институт литературы и искусстваКазахыстана. Под редакцией Н. С. Смирнова. Издательство казахской ССР. 1968.

2. Н. С. Смирнова. Очерк истории казахского фольклора. – "История казахской литературы" в 3. т. Т.1. Алма-Ата, 1968.

3. Кобланды-Батыр. Казахский героический эпос. Главная редакция восточной литературы. Москва – 1975.