Qiymət indeksi

Qiymət indeksi (ing. Price index) — müəyyən zaman müddətində və ərazidə (ölkə, region) verilmiş əmtəə və xidmətlərin qiymətindəki orta dəyişikliyi əks etdirən göstəricidir. Bu statistik göstəricinin yaradılmasında səbəb müxtəlif regionlarda və dövrlərdə qiymətlər arasındakı əlaqəni müəyyən etməkdir. Hazırda Qiymət indekslərindən çox geniş istifadə edilir. Bu indekslər vasitəsi ilə iqtisadiyyatdakı qiymətlərin ümumi səviyyəsi və yaşayış xərcləri müəyyən edilir və gələcək investisiyalar qiymətləndirilir. Həmçinin, daha xüsusi qiymət indeksləri vasitəsilə istehsalçılar hər hansı sektorda planlamalar və qiymət siyasəti həyata keçirirlər. Qiymət indeksləri əsas iki növü var:

• İstehlakçı Qiymət İndeksi (İnflyasiya);
• ÜDM deflyatoru.

İstehlakçı Qiymət İndeksi

İstehlakçı qiymət indeksi ən yaxından izlənən qiymət indeksidir. İstehlakçı qiymət indeksi (Consumer Price İndex) istehlak üçün alınan bütün məhsul və xidmətlərin ümumi qiymətinin ölçüsüdür. Hər ay Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən bu indeks hesablanır.. Hesablandıqdan sonra yeni index əvvəlki dövrün indeksi ilə müqayisə edilir və inflyasiya dərəcəsi hesablanır.

$Inflyasiya={\frac {IQI_{1}-IQI_{0}}{IQI_{0}}}\cdot 100$

IQI- İstehlakçı Qiymət İndeksi.

ÜDM deflyatoru

Əsas məqalə: ÜDM deflyatoru

İqtisadçılar indiki qiymətlərlə hesablanmış ÜDM-a nominal ÜDM deyilllər. Bu həmin il ölkə daxilində istehsal olunan bütün son məhsulun dəyərini göstərir. İqtisadi artımı qiymətləndirmək üçün isə bu göstəricini əvvəlki dövrlərlə müqayisə edirlər. Bu zaman bir məsələ ortaya çıxır ki, bəs bütün məhsulların qiyməti 2 dəfə artıbsa, bu da ölkədəki istehsalın 2 dəfə artdığı hesab olunmalıdırmı? İqtisadçıların cavabı “Xeyr”dir. Bunun qarşısın almaq üçün isə Real ÜDM göstəricisindən istifadə olunur. Bu zaman ÜDM indiki yox, baza dövrünün qiymətləri ilə hesablanır. ÜDM deflyatoru isə ölkə daxilində istehsal olunan bütün son istehlak məhsullarının qiymətindəki dəyişikliyi əks etdirir. ÜDM deflyatoru aşağıdakı kimi hesablanır.

$UDMDeflyatoru={\frac {NominalUDM}{RealUDM}}\cdot 100$

İstehlakçı Qiymət İndeksi ilə ÜDM Deflyatorunun fərqi

İstehlakçı Qiymət İndeksini(İQİ) ÜDM Deflyatorundan fərqləndirən 3 məqam var:

• Birinci fərq, ÜDM deflyatoru istehsal olunan bütün əmtəə və xidmətlərin qiymətindəki dəyişikliyi, İQİ isə yalnız istehlakçıların aldığı məhsulların qiymətindəki dəyişikliyi ölçür. Belə ki, yalnız şirkətlər və dövlət tərəfindən alınan məhsulların qiymətindəki yüksələrsə, bu ÜDM deflyatorunda əks olunacaq, İQİ-də isə yox.
• İkinci fərq, ÜDM deflyatoru yalnız ölkə daxilində istehsal olunan məhsulların qiymət dəyişikliyini ölçür. Bundan fərqli olaraq İQİ alıcılar tərəfindən alınan idxal məhsullarının qiymətindəki yüksəlmələri və enişləri də əks etdirir. Əgər, ölkəyə idxal olunan hər hansı bir məhsulun, məsələn Toyotanın qiyməti qalxarsa, bu İQİ-də öz əksini tapacaq amma ÜDM deflyatoru dəyişməyəcək.
• Üçüncü və daha diqqətyetirilməli olan fərq isə, İQİ-nin müəyyən məhsul və xidmətlərin sabit həcmi, yəni, baza ili kimi götürülmüş dövrdə alınan məhsulun həcmi üzərindən qiymət dəyişikliyini hesablayır. ÜDM deflyatoru isə məhsul və xidmətlərin dəyişən həcmi, yəni hesabat ilində istehsal olunmuş məhsulların həcmi üzərindən hesablanır.

Laspeyres və Paaşe indeksləri

İqtisadçılar əmtəə və ximətlərin baza həcmi ilə hesablanmış qiymət indekslərini Laspeyres İndeksi, dəyişən həcmi ilə hesablanmış qiymət indekslərini isə Paaşe İndeksi adlandırırlar. Sabit əmtəə səbətinə malik indeksə Laspeyres, dəyişkən əmtəə səbətinə malik indeksı isə Paaşe indeksi adlanır.

Laspeyres İndeksi:

$I_{L}={\frac {\sum (p_{n,1}\cdot q_{n,0})}{\sum (p_{n,0}\cdot q_{n,0})}}$

Paaşe indeksi:

$I_{P}={\frac {\sum (p_{n,1}\cdot q_{n,1})}{\sum (p_{n,0}\cdot q_{n,1})}}$

Hansı indeksinin qiymətlərin dəyişməsinin yaşayış səviyyəsinə təsirini daha yaxşı əks etdirdiyini müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Əgər bir məhsulun qiyməti yüsələrsə, istehlakçılar onu almaq əvəzinə oxşar digər məhsulu da ala bilərlər. Belə olan halda onlar həmin məhsuldan faydalana bilməsələrdə, bu faydanı digər məhsulla müəyyən qədər bərpa edə bilərlər. Yəni, qiymət dəyişikliyi baş verdiyi vaxt məhsullara olan tələbdə fərqlilik yaranır və istehlakçıların aldıqları məhsul səbətində dəyişiklik olur. Əgər qiymət dəyişikliyini Laspeyres indeksi ilə hesablasaq biz bu amili nəzərə almamış olarıq və istehlakçıların faydasındakı azalmanı şişirdərik .

Paaşe indeksi ilə hesabladıqda isə, dəyişmiş səbətdəki məhsulların miqdarı əsasında qiymət dəyişikliyini hesablamış olarıq. Bu da bahalaşmış və növbəti dəfə daha az alınan məhsulun qiymət dəyişikliyini zəif əks etdirər. Nəticə etibarı ilə qiymət yüksəlməsinin gətirdiyi mənfi effekti azaldar. Bir misalla bunu izah edək. İstehlakçıların yalnız alma və armud aldıqlarını fərz edək. Ötən il almanın qiyməti 2 manat, armudun qiyməti isə 3 manat olub. Satılan alma və armudun miqdarı müvafiq olaraq 5 kq və 4 kq olub. Bu il isə almanın qiyməti kəskin artaraq 5 manata yüksəlir. Armudun qiyməti isə sabit qalır. Bu zaman istehlakçılar alma alma əvəzinə armuda üstünlük verirlər. 2 kq alma və 7 kq armud satılır. İndi isə qiymət indekslərini hesablayaq.

$I_{L}={\frac {5x5+3x4}{2x5+3x4}}={\frac {37}{22}}={1,682}$

$I_{P}={\frac {5x2+3x7}{2x2+3x7}}={\frac {31}{25}}={1,24}$

Fişer İndeksi

Laspeyres və Paaşe indekslərinin fərqlərini azaltmaq üçün Fişer indeksindən istifadə edilir.

$I_{F}={\sqrt {I_{P}\cdot I_{L}}}$

Yuxarıda göstərilən misala Fişer İndeksini tətbiq etsək aşağıdakı nəticəni alarıq:

$I_{F}={\sqrt {1,628\cdot 1,24}}=1,421$

Amma burada belə, qiymət dəyişikliyinin istehlakçıların rifahına təsirini dəqiq müəyyən etmək mümkün deyildir.