Qoruma (kitabxana və arxiv)
Qoruma (ing. Preservation) — kitabxana və arxivlərdə məlumatların və fiziki materialların uzunmüddətli qorunmasını təmin etmək məqsədi ilə həyata keçirilən fəaliyyətlər toplusudur.[1] Bu sahədə qoruma strategiyaları və texnologiyaları, tarixi sənədlərin, kitabların, əlyazmaların, fotoşəkillərin və digər məlumat resurslarının zamanın təsirindən, xarici faktorların (nəmişlik, işıq, zərərli orqanizmlər və s.) zərərindən mühafizəsinə yönəlib. Həm də rəqəmsal dövrdə, rəqəmsal məlumatların qorunması önəmli yer tutur.[2]
Strategiyaları və əsas yanaşmalar
redaktə- Fiziki mühafizə (ing. Conservation) — kitablarda, sənədlərdə və digər fiziki obyektlərdə baş verən zərərin qarşısını almaq və onların zədələnmiş hissələrini təmir etmək üçün edilən fiziki müdaxilələrdir. Əsas metodlara aşağıdakılar daxildir:
- Stabil saxlanma şəraiti — əsərlərin zədələnməməsi üçün nəm səviyyəsi, istilik və işıq şüalanmasının uyğun səviyyədə saxlanılması vacibdir. Məsələn, rütubət və yüksək temperatur kağızların sürətlə köhnəlməsinə səbəb olur.[3]
- Maddi resursların restavrasiyası — kağız sənədlərdəki yırtıqların bərpası, çürümüş bağlamaların yenilənməsi və ya kağızın kimyəvi sabitliyini təmin edən müalicələr kimi fəaliyyətlər daxildir.[4]
- Profilaktik mühafizə (ing. Preventive Preservation) — qeyd olunan yanaşma, zərərin qarşısını almaq məqsədilə istifadə olunan tədbirlərdir. Məqsəd əsərləri mümkün olan hər cür risklərdən qorumaqdır:
- Kütləvi skan etmə və rəqəmsallaşdırma — kitablar, sənədlər və fotoşəkillər skan edilərək rəqəmsal formaya salınır və beləliklə, onların rəqəmsal surətləri uzun müddət qorunur.[5]
- Saxlanma qutuları və örtüklər — arxivlərdə və kitabxanalarda nadir materiallar xüsusi saxlanma qutularına və örtüklərə yerləşdirilir ki, bu da onların zərər görməməsi üçün bir fiziki bariyer yaradır.
- Rəqəmsal qoruma (ing. Digital Preservation) — rəqəmsallaşdırılmış və ya yalnız rəqəmsal formada olan məlumatların uzunmüddətli qorunması kitabxana və arxiv sahəsində artan əhəmiyyət kəsb edir. Bunun üçün tətbiq edilən üsullar:
- Rəqəmsal surətlərin yaradılması — nadir materialların fiziki olaraq qorunması çətin olan hallarda onları skan edərək rəqəmsal formaya çevirmək, qorunma müddətini artırır və rəqəmsal kopiyalar vasitəsilə geniş istifadə imkanları yaradır.
- Formatların yenilənməsi — texnologiya daim yeniləndiyindən, rəqəmsal faylların formatı zamanla köhnəlir. Buna görə də, məlumatların yeni və uyğun formatlara köçürülməsi vacibdir.[6]
- Rəqəmsal arxivlər — rəqəmsal obyektlər üçün serverlərdə və ya xüsusi olaraq qorunma məqsədilə qurulan rəqəmsal arxivlərdə çoxnüsxəli saxlanma və ehtiyat nüsxələr təmin olunur.
- Metadataya əsaslanan qoruma — metadatalar (məlumatların məlumatı) qoruma prosesində mühüm rol oynayır. Bu, sənədin və ya obyektin mənşəyi, tarixi və indiki vəziyyəti barədə məlumatların toplanmasını və idarə olunmasını təmin edir. Məlumatlar tədqiqatçılara və arxiv mütəxəssislərinə obyektlərlə daha yaxşı işləmə və onların necə qorunması ilə bağlı doğru qərarlar verməyə imkan verir.[7]
Problemləri və çağırışlar
redaktə- Kağızın kimyəvi pozulması — ənənəvi arxiv materialları olan kağız və əlyazmalar zamanla oksidləşir və turşuya məruz qalaraq kövrək hala gəlir. Müasir qoruma metodları bu cür pozulmaların qarşısını almağa yönəlib. Məsələn, kağızın kimyəvi baxımdan neytrallaşdırılması və onun kimyəvi müalicəsi mühüm qoruma metodlarından biridir.[8]
- Zərərli orqanizmlər və kif — kitablar və sənədlər mikroorqanizmlərdən, zərərli həşəratlardan və küfdən zərər görə bilər. Buna görə də, saxlanılan materiallar üçün uyğun hava dövranı və nəzarət olunan rütubət səviyyəsi vacibdir.
- Rəqəmsal formatların köhnəlməsi — rəqəmsal fayllar və formatlar daim inkişaf edir və köhnəlir. Rəqəmsal qorumanın əsas problemlərindən biri faylların hazırkı texnologiya ilə oxunmasına davam etmək üçün onların zamanla yeni formatlara köçürülməsi və texnoloji uyğunluğun saxlanmasıdır.
- Maliyyə resurslarının çatışmazlığı — kitabxanalar və arxivlər, xüsusən də böyük kolleksiyaları olanlar, qoruma üçün böyük miqdarda maliyyə və insan resurslarına ehtiyac duyurlar. Hər bir materialın qorunması bahalı ola bilər, buna görə prioritetlərin müəyyən edilməsi vacibdir.
Standartları və təşkilatlar
redaktə- UNESCO-nun "Ümumdünya İrsi" Proqramı — bəşəriyyət üçün vacib olan sənədləri qorumaq məqsədilə UNESCO tərəfindən yaradılan bu proqram dünya miqyasında sənədli irsi qorumaq və rəqəmsal formatlara keçid üçün təşviq edir.
- İFLA (Beynəlxalq Kitabxana Assosiasiyaları Federasiyası) — kitabxanaların və arxivlərin qoruma strategiyalarını dəstəkləyən beynəlxalq bir təşkilatdır.[9]
- ISO standartları — kitabxana və arxivlərdə materialların saxlanması üçün uyğun mühitin yaradılması və qorunma qaydaları ilə bağlı beynəlxalq standartlar mövcuddur. Məsələn, ISO 11799 arxiv materiallarının saxlanma tələbləri haqqında normativləri müəyyən edir.
Kitabxana və arxivlərdə qoruma mədəni irsin gələcək nəsillərə çatdırılması üçün vacibdir. Bu sahədə həm fiziki qoruma metodları, həm də rəqəmsal texnologiyalar istifadə olunur. Məqsəd, köhnələn və həssas olan materialları mühafizə etməklə yanaşı, rəqəmsal dövrdə məlumatların uzunmüddətli qorunmasını təmin etməkdir. Qoruma işlərinin effektiv olması üçün müvafiq standartlara uyğun fəaliyyətlər və resursların düzgün idarə olunması tələb olunur.[10]
İstinadlar
redaktə- ↑ "UCSD Libraries Preservation Department. "Why is Eating and Drinking in the Library Discouraged?" 2006. UCSD. 18 June 2008". 2006-08-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-07-18.
- ↑ "conservation". A Glossary of Archival and Records Terminology. Society of American Archivists. 2019-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15.
- ↑ "Preservation of Cultural Artifacts". wiki.spsu.edu. Southern Polytechnic State University. 2007-06-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-05-11.
- ↑ Rieger, Oya Y. "Preservation in the Age of Large-Scale Digitization: A White Paper" (PDF). Washington, D.C.: Council on Library and Information Resources. 2008. səh. 10. 2015-09-19 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- ↑ Google Books Library Project.
- ↑ Conway, Paul. "Preservation in the Age of Google: Digitization, Digital Preservation, and Dilemmas". Library Quarterly. 80 (1). 2010: 73. doi:10.1086/648463. hdl:2027.42/85223.
- ↑ "Library of Congress: Sustainability of Digital Formats". 2017-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15.
- ↑ "Definitions of Digital Preservation". Association for Library Collections & Technical Services (ALCTS) (ingilis). 24 June 2007.
- ↑ Lull, W.P. (1990). Conservation environment guidelines for libraries and archives; with the assistance of Paul N. Banks. Albany, NY: The University of the State of New York, The State Education Dept., The New York State Library, Division of Library Development.
- ↑ "Temperature, Relative Humidity, Light, and Air Quality: Basic Guidelines for Preservation". Northeast Document Conservation Center. 2007-12-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-12-09.
