Quşların yaşama yerləri

Dünyada 9000 növə qədər quş məlumdur^[1]. Onların ərazidə yerləşməsi ətraf mühit şəraitindən asılıdır. Yaşama şəraiti müxtəlif olan yerlərdə quş da çoxdur. Məsələn, Azərbaycanın ərazisi Rusiyanın ərazisinin cüzi bir hissəsi qədərdir. Lakin Rusiyada olan quş növlərinin yarıya qədəri Azərbaycan faunasına da daxildir. Bunlar yaşama yerinə görə bir sıra qrupa ayrılırlar. Ağaclıq və kolluq quşları; açıqlıq sahə quşları; sahil quşları; su quşları; sinantrop quşlar.

Meşə və kolluq quşları

İlk quşlar meşədə əmələ gəliblər. Ona görə də təbiidir ki, ağaclıq və kolluq quşları çoxdur. Bu qrupa daxil olan quşların həyatı ağac və kol bitkiləri ilə bağlıdır. Bunlar meşədə yuva tikib nəsil verir, meşədə gizlənib qorunur, qidalanır, dincəlir, gecələyir. Ağaclıq və kolluq quşlarının bütün quruluşu və həyat tərzi meşədə və kolluqda yaşamağa uyğunlaşıbdır. Lakin səciyyəvi ağac quşları meşə ilə çox bağlıdır: ağacdələnlər, tutuquşular, bayquşların, göyərçinlərin, qırğıların, toyuqlar dəstəsinin, sərçələrin çox növü səciyyəvi meşə quşlarıdır. Ağacdələnlər əsl meşə quşlarıdır, onları açıq sahədə yalnız bir meşədən çıxıb, başqa meşəyə uçanda görmək olar^[2]. Əsl meşə quşları oturaq yaşayır, uzaq yerlərə miqrasiya etmirlər. Səciyyəvi kolluq quşları kolluqlarda məskən salır. Bunlar hətta meşənin və bağın içərisində kolluq olmayan yerlərdə yoxdur. Misal üçün qırqovulu, pöhrəçili, bilibittanı, alaçöhrəni və s. göstərmək olar. Bunların həyatı üçün kolluqlar əsas rol oynayır. Səciyyəvi olmayan ağaclıq və kolluq quşları da var. Bu cür quşlar meşədə və kolluqda yaşamasına baxmayaraq, onların həyatı ağac və kol ilə bağlı deyildir. Məsələn, qırqovul kolluqda yaşayır, lakin yuvası yerdə olur və özü yerdə qidalanır. Meşədə yaşayan bəzi quşlar qidalanmaq üçün açıq sahələrə uçurlar. Elə quşlar da var ki, onların həyatı meşədə keçir, yalnız qida üçün su sahilinə uçurlar: leylək, qarabatdaq, vağ, qarıldaq və s. Səciyyəvi meşə quşlarının qanadları gödəkdir, onlar uzağa uçmurlar, səciyyəvi olmayan meşə quşlarının isə qanadları nisbətən uzundur. Bunlar göstərir ki, quşların xarici və bəzi daxili əlamətləri onların yaşama şəraiti ilə sıx əlaqədardır.

Açıq sahə quşları

Yerdə və qayada yaşayırlar (çəmənlikdə, yarımsəhra, səhra və başqa yerlərdə). Məsələn dovdaq, bəzgək, bağrıqara, dəvəquş və s. Açıqlıq quşları yerdə hərəkət edir, yerdə yuva tikir, yerdə özünü təhlükədən qorumaq üçün az vaxtda çox məsafə qət edə bilməlidir. Ona görə də bəzi növləri bərk qaçır, bəzi növləri sürətlə uçur, başqaları isə açıq yerdə möhkəm gizlənə bilir. Əsl qayalıq quşları qaya və yarğanların sıldırım divarlarına dırmana bilir: dırmanc, qaya cilovlusu və s. Bəzi quşlar əlçatmaz qaya üzərində yuva tikir, havada süzməklə ovunu axtarıb tapır və şığıyıb yerdən götürür (qartal, quzğun). Bir sıra quşlar açıq sahədə torpaqda özünə yuva qazır, ovunu isə havada tutur.

Sahil quşları

Bir sıra quşların həyatı çayların, göllərin və dənizlərin sahili ilə bağlıdır: qağayı, vağ, cüllütlərin çoxu və s. Bunlar ləpədöyən sahildə və ya bataqlıq yerlərdə qidalanır, su basmayan və gizli yerlərdə yuva tikir, dincəlir və gecələyirlər. Adalarda quşların yuvası təhlükəsiz olduğu üçün sahil quşları taman açıq yerdə yuva tikib nəsil verirlər. Sahil quşları suyun dərinliyinə baş vura bilmir.

Su quşları

Su quşları su heyvanı demək deyildir. Su quşları hamısı atmosfer havası ilə tənəffüs edir. Lakin bunların qidalanması, dincəlməsi və özünü təhlükədən müdafiə etməsi əsasən su mühiti ilə əlaqədardır. Pinqvin, qaz, ördək, su sərçəsi və s. quşlar su mühitindən geniş istifadə edirlər. Su quşlarının arxa ətrafları bədənin arxa hissəsinə tərəf çəkilmişdir, barmaqları arasında üzmə pərdəsi var. Ona görə bu quşlar yaxşı üzür, bəzi növləri suya baş vura bilir. Su quşlarının büzdüm vəzisi də yaxşı inkişaf edibdir, onun mayesini quş dimdiyi ilə götürüb lələklərini yağlayır, özünü suda islanmaqdan qoruyur. Onların lələkləri çox sıxdır, yorğan kimi örtük əmələ gətirir, quşun bədəni isti qalır. Pinqvin öz mühitinə ən yaxşı uyğunlaşmış quşdur^[3]. O, suyun altında elə uçur ki, sanki qanad çalıb uçur. Zərricə suya yaxın bir budağa qonur, suda xırda balığı gördükdə özünü daş kimi suya atır və ovunu dimdiyində çıxarır. Qazlar çəmənlikdə və bozqır sahədə, ördəklər isə dayaz suda və rütubətli yerlərdə qidalanır, dincəlmək üçün isə suya qonub dərinliklərə tərəf üzürlər^[4].

Sinantrop quşlar

Şəhərdə, kənddə və başqa insan tikililərində yuva tikib nəsil verən və əhalinin ərzaq qalıqlarından istifadə edən quşlara sinantrop quşlar deyilir. Q.T.Mustafayev (2003) quşların sinantroplaşmasını 5 mərhələyə ayırır: yem sinantropu, qismən sinantrop, yarımsinantrop, natamam sinantrop və tam sinantrop. Təbii yaşama yerlərində nəsil verən, insan məskunlaşan yerlərdə isə ərzaq qalıqlarından əlavə yem kimi istifadə edən quşlara yem sinantropu deyilir. Məsələn, qağayı, adi hörücü belə quşlardır. İlin eyni vaxtında və eyni rayonda əsasən təbii yaşama yerlərində, qismən isə insan tikililərində nəsil verənlərə (buruqboyun, arıquş, odquyruq) qismən sinantrop deyilir. Eyni rayonda və ilin eyvi vaxtında hər hansı növ quşun fərdlərinin təxminən yarısını seliteb sahədə nəsil verirsə, belə quşlar natamam sinantrop adlanır. Məsələn, Azərbaycanda çöl göyərçini, hop-hop, göycəqarğa, uzunqanaq, şəhərqaranquşu və s. natamam sinantroplardır. Lakin 4 növ quş (kiçik qur-qur, xaltalı qur-qur, kənd qaranquşu, dam sərçəsi) tamam sinantropdurlar. Bunlar meşədən, kolluqdan, qayalıqdan və başqa təbii yaşama yerlərindən reproduksiya əlaqəsini tamam kəsib, yalnız insan məskunlaşmış sahələrdə nəsil verirlər. Quşların sinantroplaşması insanın onlara münasibətindən asılıdır. İnsanın neytral və qayğıkeş çünasibəti quşalrın sinantroplaşması prosesini tezləşdirir, insanın quşları təqib etməsi isə bu prosesi ləngidir. Sinantroplaşma geriyə dönə bilən prosesdir. Tamam sinantrop olan quş növü yenidən təbii yaşama yerinə qayıda bilər.