Vikipediya

Rayt qardaşları

Amerikalı aviasiya pionerlərindən, təyyarə ixtiraçıları

Uilber və Orvill Rayt qardaşları[1] (ing. Wilbur Wright (1867—1912) və ing. Orville Wright (1871—1948)) — dünyanın əksər ölkələrində dünyanın ilk mühərrikli, ilk idarə olunan uçuş qabiliyyətinə malik təyyarəsinin layihələndirilməsi və qurulmasında prioritet kimi tanınan amerikalılar.[2][3][4] Bəlkə də qardaşlar eksperimental təyyarəni ilk uçuranlar deyildilər, lakin ilk olaraq təyyarənin uçuşunu idarə edənlər idilər. Onların işi dünyada təyyarə yaratmaq üçün bütün sonrakı cəhdlərə, bütün aparıcı ölkələrin aviasiya sənayesinə birbaşa təsir etdi.

Rayt qardaşlarının əsas nailiyyəti, təyyarəni effektiv idarə etmək və uçuş zamanı tarazlığını qorumaq üçün təyyarənin üç fırlanma oxu boyunca praktiki idarəetmə və sabitlik sistemləridir.[5] Onların yanaşması təyyarələrin dizaynı və qurukması üçün əsas oldu.[6][7] Rayt qardaşları, digər eksperimentçilər kimi daha güclü mühərriklər quraşdırmaq imkanı tapmaq əvəzinə, uçuşun idarə edilməsi məsələlərinin öyrənilməsinə diqqət yetirdilər. Onların külək tuneli təcrübələri səmərəli qanad və pərvanələrin istehsalında digər aviasiya qabaqcıllarından daha məhsuldar oldu.[8][9] 22 may 1906-cı ildə onlar təyyarə səthlərindən istifadə etməklə həyata keçirilən aerodinamik idarəetmə sisteminin ixtirası üçün 821,393 saylı ABŞ patentini aldılar.[10]

Rayt qardaşları çap maşınları, velosipedlər, mühərriklər və digər mexanizmlər satdıqları mağazalarında uzun illər çalışaraq texniki biliklər əldə etdilər.[11]

UşaqlıqlarıRedaktə

 
Orvill Rayt 1876-cı ilin aprelində, 4 yaşında
 
Uilber Rayt, təxminən 1877-ci ildə

Rayt qardaşları Milton Rayt (1828-1917) və Suzan Ketrin Cornerin (1831-1889)yeddi uşaqlarından ikisi idilər. Uilber 1867-ci ildə İndiana ştatının Millvil yaxınlığında; Orvill isə 1871-ci ildə Ohayo ştatının Dayton şəhərində anadan olublar. Uilber və Orvilldən başqa, digər Rayt uşaqları Reuçlin (1861-1920), Laurin (1862-1939), Ketrin (1874-1929) və əkizlər Otis və İda (1870, körpəlikdə öldü) idilər. İbtidai məktəbdə təhsil alarkən etdiyi səhv hərəkətə görə Orvill qovulur. 1878-ci ildə yevangelist yepiskop olan və çox səyahət edən Milton Rayt kiçik oğulları üçün oyuncaq vertolyot alır.[12] Oyuncağın qurğusu aviasiya sahəsində qabaqcıl olan fransız Alfons Penonun ixtirasına əsaslanırdı. Oyuncaq kağızdan, bambukdan və mantardan mühərriki döndərən rezin bantla hazırlanmış, cəmi bir fut (30 sm) uzunluğunda idi. Oyuncaqla qırılana qədər oynayan Uilber və Orvill qardaşları sonra özlərininkini qurdular. Sonrakı illərdə, onlarda uçuşa maraq qığılcımının məhz, bu oyuncaqla oynanılan oyunların alovlandırdığını söylədilər.[13][14] Nə Uilber, nə də Orvill evlənməyiblər.

Erkən karyera və təcrübələriRedaktə

 
Rayt qardaşlarının təxminən 1900-cü ildə Deytondakı 7 Hawthorne küçəsində yaşadıqları ev

Hər ikisi orta təhsillərini başa vurmalarına baxmayaraq, attestatlarını ala bilməyiblər. Ailənin 1884-cü ildə gözlənilmədən Riçmonddan (1870-ci illərdə ailənin yaşadığı yer) Daytona köçməsi Uilberin dörd illik orta məktəb diplomunu bitirməsinə mane oldu.

1885-1886-cı illərin qışında Uilber dostları ilə xokkey oynayarkən üz nahiyəsindən zədə aldı və bu, onun ön dişlərini itirməsi ilə nəticələndi.[15] Bu vaxta qədər o, enerjili və atletik bir gənc idi, zədəsi ciddi görünməsə də, geri çəkildi. Üstəlik, əvvəllər planlaşdırdığı kimi Yel Universitetində təhsil almaqdan da imtina elədi. Universitetə ​​getsəydi, karyerası tamamilə fərqli istiqamətdə inkişaf edə bilərdi. O, qardaşı Orvill ilə işləməyə başladı. Universitet əvəzinə o, sonrakı bir neçə ili daha çox evdə keçirdi, bu vaxta qədər vərəm xəstəliyinə düçar olan anasına qulluq etdi və atasının kitabxanasındakı kitablarından yararlandı.[16] Atasına kilsəsindəki daxili münaqişələrdə də köməklik göstərib.[17][18][17][19]

Orvill 1889-cu ildə orta məktəbin ilk ilini başa vurduqdan sonra təhsilini yarımçıq buraxaraq, Uilberin köməyi ilə nəşriyyat işinə başlamaq, öz mətbəəsini layihələndirmək və qurmaq istəyirdi. Uilber qəza nəticəsində aldığı depressiyadan uzaqlaşmaq üçün, qardaşı ilə birgə qurduğu, gündəlik çıxan "Axşam hadisələri"ndən sonra, həftəlik çıxan West Side News-un redaktoru oldu. Velosiped bumundan istifadə edən qardaşlar 1892-ci ildə velosiped təmiri emalatxanası və mağaza açdılar (bu, Wright Cycle Exchange, daha sonra Wright Cycle Company adlanırdı), daha sonra 1896-cı ildə öz markaları ilə velosipedlər istehsal etməyə başladılar.[20] Qardaşlar müəssisələrindən əldə etdikləri vəsaiti aviasiya təcrübələrini maliyyələşdirmək üçün istifadə edirdilər. 1890-cı illərin əvvəllərində və ya ortalarında Otto Lilientalın planerlərinin fotoşəkillərinin dərc olunduğu qəzet və ya jurnal məqalələri, qardaşların əlinə keçdi. 1896-cı ildə dünya aviasiyasında üç mühüm hadisə baş verdi. May ayında Smitsonian İnstitutunun katibi Samuel Pirpont Lenqli buxarla işləyən uçan model təyyarəni uğurla işə saldı. Yayda Çikaqolu mühəndis və məşhur aviator Oktav Çanute Miçiqan gölünün sahillərindəki qum təpələri üzərində müxtəlif növ planerləri sınaqdan keçirmək üçün bir neçə gənci işə götürdü. Yayda Çikaqolu mühəndis və məşhur aviator Oktav Çanute Miçiqan gölünün sahillərindəki qum təpələri üzərində müxtəlif növ planerləri sınaqdan keçirmək üçün bir neçə gənci işə götürdü. Avqust ayında Otto Liliental planerinin qəzaya uğraması nəticəsində öldü. Bu hadisələr qardaşlara çox böyük təsir göstərdi.[21] 1899-cu ilin may ayında Uilber Smitsonian İnstitutuna məktub yazaraq aviasiyaya dair məlumat və nəşrlər tələb etdi və bir neçə broşura və tövsiyə olunan yazıların siyahısını aldı.[22][23] Ser Corc Keyli, Oktav Şanyut, Otto Liliental, Leonardo da Vinci və Samuel Lenqlinin işlərindən valeh olan onlar elə həmin il ilk təcrübələrinə başladılar.

Rayt qardaşları öz ixtiralarının hüquqlarına birgə sahib olmaqla həmişə cəmiyyətdə vahid şəkildə görünmüşlər. Bununla belə, bioqraflar qeyd edirlər ki, Uilber 1899-1900-cü illərdə aviasiya layihələrinin təşəbbüskarı olub, Orvill qardaşının layihələrində ciddi iştirak etməyə başlamazdan əvvəl “öz” avtomobili və “öz” planları haqqında yazıb; yalnız bundan sonra “biz” və “bizim” sözləri önə çıxmağa başlayır. Müəllif Ceyms Tobin iddia edir ki, "Orvilli ondan daha parlaq təsəvvür etmək mümkün deyil. O, sadəcə bu birgə işdə dəstəkverici rolunu oynayırdı. Ohayo emalatxanasının arxa otağından tutmuş oliqarxlar, prezidentlər və krallarla görüşlərə qədər əsas rolu Uilber oyanyırdı. O, əvvəldən axıra qədər lider idi”.[24]

İdarəetmə haqqında fikirRedaktə

Otto Lilientalın faciəli taleyinə baxmayaraq: ilk mühərrikli uçuşdan əvvəl uçuş idarəetmə sistemlərinin sınaqdan keçirildiyi sürüşmə uçuş təcrübələrini Rayt qardaşları onun strategiyasını qəbul etdilər. 1899-cu ildə britaniyalı aviator Persi Pilçerin planer qəzasında həlak olması onlarda uğurlu və təhlükəsiz uçuşun açarı praktiki idarəetmənin açarı olması inamını gücləndirdi. Təcrübələrinin əvvəlində onlar nəzarəti “uçuş probleminin” həll olunmamış üçüncü hissəsinə yönəltdilər.[25] Onlar hesab edirdilər ki, digər iki problemi – lift və mühərrikləri həll etmək üçün artıq kifayət qədər bilik və təcrübə toplanılıb. Eyni zamanda, Şanyuta, Liliental və Pilçerin təcrübələrindən Raytlara məlum olan pilotun bədən çəkisini hərəkət etdirərək nəzarət və tarazlaşdırma üsulu onları heç də qane etmirdi. Beləliklə, Rayt qardaşlarının yanaşması Klement Ader, Hayrem Maksim və Lenqli kimi bir sıra müasirlərinin yanaşmasından kəskin şəkildə fərqlənirdi.[26]

 
1899 Rayt qardaşları planerinin idarəetmələrini göstərən ön və yan görünüşlər. Aşağıdakı rəsmdə qanadın əyriliyi görünür. (Konqres Kitabxanasındakı Rayt qardaşları tərəfindən çəkilmiş rəsm).

Müşahidələrə əsaslanaraq Uilber belə nəticəyə gəldi ki, quşlar bədənlərini sağa və ya sola çevirmək üçün qanad uclarının bucağını dəyişirlər.[27][28] Qardaşlar velosipedçilərdə də olduğu kimi, quşlar kimi dönmə istiqamətində "rulon" və ya "əyilmə" yaratmaq (Qardaşlar belə təcrübəyə yaxşı bələd idilər) uçan aparatın dönməsi üçün yaxşı bir yol olacağı qənaətinə gəldilər. Bundan əlavə, yan küləyin təyyarəni bir tərəfə (yan tarazlıq) əydiyi təqdirdə bu metodun tarazlığı bərpa etməyə imkan verəcəyini necə hesabladıqları çox vacib idi. Onlar uzun müddət süni qanadlarla eyni effekti əldə etmək üçün tərəddüdlər yaşasalar da, nəhayətyeni üsulu: qanadların əyilməsini icad etdilər.[29]

Rayt qardaşlarının özləri bir təyyarənin aerodinamik rulman idarəsini ilk təklif edənlər olduğunu iddia ətsələr də, əslində, bir çox ixtiraçılar əvvəllər də oxşar ideya: B.Laurenso de Quzman (Braziliya, 1709), Jan Mari Le Bri (Fransa, 1858), M.Boulton (Böyük Britaniya, 1868), R.Hart ( Böyük Britaniya, 1870), C.Renard (Fransa, 1871), O. Liliental (Almaniya, 1895), A.Volfmüller (Almaniya, 1895), E.Gallaudet (ABŞ, 1898) irəli sürmüşlər. Eyni zamanda, Renard və Gallaudet uçan modellərdə, Le Bris, Liliental və Volfmüller isə tam miqyaslı planerlərdə oxşar idarəetmə üsulunu tətbiq etdilər. Lakin sonradan praktikada işlək aerodinamik roll idarəetmə sistemini ilk nümayiş etdirən Rayt qardaşları oldu.[30]

Bir çox digər aviasiya qabaqcılları, nəqliyyat vasitəsinin yerdən yuxarı olmasından başqa, uçuşun yerdə hərəkət etməkdən idarəetmə baxımından heç bir fərqi olmadığına inanırdılar. Uçuşun idarə edilməsinin gəmi kimi sükanla mümkün olduğunu təsəvvür edərək, sanki təyyarə yerin (su) səthində qatar, avtomobil və ya gəmi kimi daim eyni hündürlükdə havada olur. Yavaş-yavaş əyilmə və ya bir tərəfdən digər tərəfə fırlanma ideyası arzuolunmaz idi və ya ümumiyyətlə nəzərə alınmamışdı.[31] Lenqli və Şanyuta da daxil olmaqla, bu digər eksperimentatorlardan bəziləri, bir təyyarə pilotunun mexaniki uçuş idarəsini həqiqətən tətbiq etmək üçün küləyin əsməsinə kifayət qədər tez cavab verə bilməyəcəyinə inanaraq, "məxsus sabitlik" idealını axtarırdılar. Rayt qardaşları pilotun öz aparatına mütləq nəzarət etməsini istəyirdilər.[32] Bu səbəbdən, onların ilkin dizaynlarında strukturun özünün sabitliyinə (müsbət bucaqlı qanad kimi) heç bir səy göstərilməmişdi. Onlar 1903-cü ildə şüurlu şəkildə işlərini inkişaf etdirərək, əvvəlcə təbii olaraq qeyri-sabitdir, lakin güclü çarpaz küləklər tərəfindən çevrilməyə daha az həssas olan mənfi bucaqlı qanadlarından istifadə etdilər.

UçuşlarRedaktə

Uçuşdan öncəRedaktə

1899-cu ilin iyulunda Uilber 5 metrlik iki qanadlı uçurtma qurub uçuraraq qanadlarının əyilməsini müşahidə etdi. Çarpma nəticəsində qanadın bir tərəfi daha çox qalxaraq, yüksəlir və gəmi aşağı uca doğru dönməyə başlayır. Çarpma uçurtmaya bərkidilmiş dörd kabel vasitəsilə həyata keçirilirdi. Kabellər, qanadların fırlanaraq, uçurtmanın müvafiq olaraq sağa və ya sola çevrilməsi üçün uçurtmanı uçuran və onları əks istiqamətlərə çəkən adamın əlində olan iki çubuğa bağlanmışdı.

1900-cü ildə qardaşlar idarə olunan planerlərlə təcrübələrinə başlamaq üçün Şimali Karolina ştatının Kitti-Hok vadisinə gəldilər. Milli Hava xidməti ilə yazışmalardan əldə edilən meteoroloji məlumatları diqqətlə araşdırdıqdan sonra Kitti-Hoku seçdilər.[33] Bu yer uzaq olsa da, Kaliforniya və Florida da daxil olmaqla Oktav Şanyutun təklif etdiyi digər yerlərdən Daytona daha yaxın idi. Məkanın uzaqlığı onlara həm də 1896-cı ildə Miçiqan gölündə Şanyutun təcrübələrini sirk şousu kimi təsvir edən müxbirlərin marağından yayınmağa imkan verirdi. Daytondan Cincinnatiyə qatarla getmək; Old-point Comfort, Virciniya (Nyuport-Nyus yaxınlığında) gecə qatarına transfer; sonra bərə ilə Norfolka; Şimali Karolina ştatının Elizabeth City şəhərinə qatarla; və Şimali Karolinanın Yuxarı Sahilləri adlanan yerdə yerləşən Kitti-Hok vadisinə dəniz yolu ilə gedilməli idi.

PlanerlərRedaktə

Rayt qardaşlarının ilk tam ölçülü planerinin dizaynı onların sələflərinin işinə əsaslanırdı.

Onların planerinin qanadları dayaqlar və kabel mötərizələri sistemi ilə birləşdirilmişdi ki, onlar da Şanyuta tərəfindən körpü tikinti təcrübəsində istifadə olunan Pratt truss əsasında 1896-cı il model planer üçün hazırlanmış dizaynı inkişaf etdirməyə qərar verdilər. (Daha sonra, 1906-cı ildə Santos-Dumont 14-bis ilə Parisdə uçdu. Uçuş zamanı ördəklə oxşarlığına görə fransızlar bu üfüqi lələk düzümünə "ördək" ləqəbi verdilər.) Rayt qardaşlarının bəzi bioqraflarına görə, 1902-ci ildən əvvəl bütün uçuşlar, ehtimal ki, Uilbur tərəfindən həyata keçirilib. Bəlkə də bu, onun xarizması və kiçik qardaşını riskdən qorumaq istəyi ilə bağlıdır.[34][35]

Rayt qardaşları planerlərinin xüsusiyyətləri[36]
Qanadın genişliyi Qanadın sahəsi Dairəvi qövslər Profil əyriliyi Aerodinamik keyfiyyət Uzunluq Kütlə
1900 17 ft 6 d (5,25 m) 165 ft² (15 m²) 5 ft (1,5 m) 1/20 3,5 11 ft 6 д (3,45 m) 52 фунтов (23,6 kq)
1901 22 ft (6,6 m) 290 ft² (27 m²) 7 ft (2,1 m) 1/12, *1/19 3 14 ft (4,2 m) 98 фунтов (44,4 kq)
1902 32 ft 1 d (9,6 m) 305 ft² (28 m²) 5 ft (1,5 m) 1/20-1/24 6,5 17 ft (5,1 m) 112 фунтов (50,7 kq)
* Belə qanad meydançanın balanslaşdırılmasında problemlər yaradırdı; Rayt qardaşları əyriliyi yerindəcə dəyişdilər.

1900-cü il planeriRedaktə

 
Planer 1900-cü ildə. Pilotla heç bir şəkil yoxdur.

Qardaşlar yalnız 1900-cü ilin payızının əvvəlində Kitti-Hokda planerlə bir neçə gün uçdular. İlk sınaqda, ehtimal ki, oktyabrın 3-də Uilbur pilot idi, planer isə daim kabellərlə tutulan uçurtma kimi yerdən aşağı uçurdu.[37] Planerin sınaqlarının əksəriyyəti pilotsuz idi, qum torbaları, zəncirlər və hətta yerli sakin olan bir oğlandan balast kimi də istifadə olunmuşdur. İlk vaxtlar Rayt qardaşları planeri yerdən uçuraraq qanad əyilmə sistemini sınaqdan keçirdilər. Sonra Uilber (Orvill deyil) təxminən sərasər onlarla uçuş etdi (hamısı eyni gündə edildi). Bu sınaq uçuşları üçün qardaşlar 6 kilometr cənubda, 30 m hündürlüyünə qədər olan qum təpələri olan Kill Devil Hills-ə doğru hərəkət etdilər (bu yerdə növbəti üç il üçün də düşərgə qurdular). Planerin qaldırma qüvvəsi gözləniləndən daha az olsa da, (sınaqların əksəriyyətinin pilotsuz olmasının səbəbi bu idi), qardaşlar sükanın yaxşı işlədiyindən razı qaldılar. Buna baxmayaraq, az sayda uçuş qanadların əyilməsinə təsir göstərə bildi.

Pilot aşağı qanadda olmalı idi, bu da aerodinamik müqaviməti azaltmağa imkan verdi. Qardaşlar sonrakı beş ildə bütün uçuşlarını bu mövqedə etdilər.

1901-ci il planeriRedaktə

 
Orvill 1901-ci il planeri ilə Kitti-Hokda. Planerin burnu yuxarı, quyruğu isə yoxdur.

Gücünü artırmaq məqsədi ilə daha böyük qanadları olan 1901-ci il planerini düzəltdilər ki, iyul və avqust aylarında 6 ilə 118 m məsafədə 50-100 uçuş etdilər.[38] Planer bir neçə dəfə sürətini itisə də, irəli üfüqi quyruğunun paraşüt effekti Uilberə qəzaya uğramaq əvəzinə təhlükəsiz eniş etmək imkanını verdi. Bu hadisələr Rayt qardaşlarının 1910-cu ilə qədər istifadə etdikləri "ördək" sxeminə olan inamlarını daha da gücləndirdi. Bununla belə, planerin iki böyük problemi həll olunmamış qalırdı. Birincisi, o, hesablanmış qaldırmanın yalnız üçdə birini təmin edə bildi, ikincisi, qanadın əyilməsinə həmişə düzgün cavab verə bilmədi ki, buna da aşağı hücum bucaqlarında güclü əyri qanadın təzyiq mərkəzinin anomal hərəkəti səbəb oldu.

Planerlərinin qanadları tərəfindən yaradılan zəif qaldırma Rayt qardaşlarını, Lilienthal məlumatlarının düzgünlüyünü, eləcə də 100 ildən çox istifadə edilən və qaldırma üçün qəbul edilmiş tənliyin bir hissəsi olan hava təzyiqi üçün "Smiton əmsalı" na yenidən nəzər yetirməyə təşviq etdi.

Qaldırma qüvvəsinin hesablanması

1902-ci il planeriRedaktə

PatentRedaktə

Avropaya səyahətRedaktə

Populyar mədəniyyətdəRedaktə

Rayt qardaşlarının ilk uçuşuna Brüs Dikinsonun Tyranny Of Souls (2005) albomundan Kill Devil Hill mahnısı həsr edilmişdir.[39]

Kompüter oyunlarındaRedaktə

Wright Flyer I modeli Microsoft Flight Simulator 2004 aviasiya simulyatorundadır — The Century of flight.

İstinadlarRedaktə

  1. ↑ Ермолович, Дмитрий Иванович Англо-русский словарь персоналий. — М.: Рус. яз., 1993. — 336 с. — С. 309
  2. ↑ Смитсонский институт, «Братья Райт и начало эры авиации» Arxivləşdirilib 2015-08-13 at the Wayback Machine (ing.)
  3. ↑ Johnson, Mary Ann. =On the Aviation Trail in the Wright Brothers' West Side Neighborhood in Dayton, Ohio Arxivləşdirilib 2008-06-30 at the Wayback Machine Wright State University, 2001. (ing.)
  4. ↑ BBC News: Flying through the ages Arxivləşdirilib 2014-10-21 at the Wayback Machine (ing.)
  5. ↑ Padfield, Gareth D., Professor of Aerospace Engineering, and Lawrence, Ben, researcher. «The Birth of Flight Control: An Engineering Analysis of the Wright Brothers’ 1902 Glider.» (PDF format) Arxivləşdirilib 2015-05-23 at the Wayback Machine The Aeronautical Journal, Department of Engineering, The University of Liverpool, UK, December 2003, p. 697. (ing.)
  6. ↑ Howard 1988, p. 89.
  7. ↑ Jakab 1997, p. 183.
  8. ↑ Jakab 1997, p. 156.
  9. ↑ Crouch 2003, p. 228.
  10. ↑ Патент на летающую машину
  11. ↑ Crouch 2003, p. 169.
  12. ↑ Wallechinsky and Wallace 2005, p. 12.
  13. ↑ Crouch 2003, p. 56—57.
  14. ↑ Зенкевич М. А. Братья Райт, 1933 г., с. 5.
  15. ↑ Зенкевич М. А. Братья Райт, 1933 г., с. 23.
  16. ↑ Зенкевич М. А. Братья Райт, 1933 г., с. 27.
  17. ↑ 1 2 Jakab 1997, p. 164.
  18. ↑ Зенкевич М. А. Братья Райт, 1933 г., с. 77.
  19. ↑ Crouch 2003, p. 130.
  20. ↑ "Уилбер Райт за работой в велосипедном магазине". World Digital Library. 1897. 2013-07-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-22.
  21. ↑ Crouch 2003. Chapter 10, «The Year of the Flying Machine» and Chapter 11, «Octave Chanute».
  22. ↑ Howard 1988, p. 30.
  23. ↑ Зенкевич М. А. Братья Райт, 1933 г., с. 33.
  24. ↑ Tobin 2004, p. 92.
  25. ↑ Crouch 2003, p. 166.
  26. ↑ Tobin 2004, p. 53.
  27. ↑ Tobin 2004, p. 70.
  28. ↑ Зенкевич М. А. Братья Райт, 1933 г., с. 48.
  29. ↑ Tobin 2004, p. 53—55.
  30. ↑ Соболев, 1995
  31. ↑ Crouch 2003, p. 167—168.
  32. ↑ Crouch 2003, p. 168—169.
  33. ↑ Зенкевич М. А. Братья Райт. — 1933. — С. 52.
  34. ↑ Howard 1988, p. 52.
  35. ↑ Crouch, p. 198.
  36. ↑ Wright Brothers Aeroplane Company. Arxivləşdirilib 2006-12-11 at the Wayback Machine
  37. ↑ Crouch 2003, p. 188—189.
  38. ↑ WBAC Arxiv surəti 10 sentyabr 2008 tarixindən Wayback Machine saytında [ölü keçid]
  39. ↑ "[OBXE Feature] Kill Devil Hills in Pop Culture | OBX Entertainment". 2013-01-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-10.

ƏdəbiyyatRedaktə

Xarici keçidlərRedaktə

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Rayt_qardaşları&oldid=7063396"