Redaktəetmə

Redaktəetmə — hər hansı bir mətni yoxlamaq və düzəltmək, sonuncu dəfə işləyərək çapa hazırlamaq. Əlyazmasını redaktə etmək. Redaktəetmə bütövlükdə nəzəriyyə ilə təcrübənin vəhdətindən yaranıb inkişaf edən mühüm bir yaradıcı fəaliyyət sahəsidir.

"Redaktə" termini latın dilindəki "redaktus" ("redactus") sözündən alınmışdır, azərbaycanca mənası "nizama salınmış", "qaydaya salınmış", "sahmana salınmış" ("sahmanlanmış"), "sıraya düzülmüş" deməkdir. Redaktə müəllifin əlyazma əsərinin (müəllif orijinalının), eləcə də audio və video materialların nəşrə (çapa, yayıma) hazırlıq mərhələsidir.

Redaktə oxucuya təqdim olunacaq yazıdakı səhvlərin aradan qaldırılması, söz və cümlələrin daha dəqiq və effektiv olması üçün layihədə düzəlişlər etməklə həyata keçirilən bir prosesdir. Düzəliş prosesi məqalənin nəzərə çarpan qüsurlardan, oxucunun fikrini yayındıracaq nüanslardan rasional şəkildə təmizlənməsi, səmərəli nəticənin əldə edilməsi ilə bağlıdır. Düzgün redaktə sizin məqalənizi tamamlamaqla bütün kriteriyalara cavab verən, güclü analiz və araşdırmanı özündə əks etdirən yazını oxucularla tanış edir. Redaktə işinizin ən yüksək standartlarla təmin edilməsi üçün vacib və olduqca məsuliyyətli mərhələdir. Belə ki, daimi və diqqətcil oxucular məqalədəki çatışmayan və ya ehtiyac duyulmayan hissələri gözardı etmir, keyfiyyətli yazı axtarırlar.

Ədəbi redaktənin əsasları

Ədəbi redaktənin obyekti ədəbi-bədii kitabların nəşri, redaktə prosesinin çağdaş fəaliyyəti və keyfiyyət göstəricisidir. Ədəbi redaktor ədəbi prosesi, kitab nəşrini ciddi izləyən məsul şəxsdir. Bu baxımdan ədəbi redaktənin obyekti müəllif əlyazmaları, nəşr məhsulları sayıla bilər [[1]][[2]].

Redaktə zamanı yazıya bir aspektdən deyil, hərtərəfli yanaşıb səhvlərin texniki və ya məzmunla bağlılığı müəyyən edilməlidir. İlk olaraq məqalənin adı ilə tanış olunmalı, onun cəlbediciliyi və məzmuna uyğunluğu yoxlanılmalıdır. Bundan əlavə, müəlliflər məqaləni təqdim edərkən özləri haqqında tələb olunan məlumatları (ad, soyad, universitet/iş yeri və s.) qeyd etməlidirlər, başqa sözlə, anonim məqalələr redaktorlar tərəfindən redaktə prosesinə qəbul olunmur. Növbəti addımda struktur düzgünlüyü – qısaldılmış məzmun xarakteri daşıyaraq hissələrə dair konkret və aydın məlumatları əks etdirən annotasiya; məqaləni oxunaqlı edib oxucunun iddiasını ümumiləşdirən, onun məzmununa dair hissələri şərh edib ümumi düşüncəni formalaşdıran giriş; mübahisə predmeti olan məsələlərin öz əksini və iddiaların sübutunu tapdığı paraqraflar; son olaraq oxucunun fikrini yekunlaşdıran nəticə yoxlanılır. Girişin təsirli və səlis yazılması oxucuda məqaləni davam etdirmək üçün həvəsi artırır, ümumi işiniz barədə əvvəlcədən təəssürat yaradır. Məqalə yazarkən müəlliflər diqqətlərini əsas ideyanı çatdırmağa yönəltdiklərindən çox zaman şrift ölçüsü, durğu işarələri, boşluq, həcm və s. kimi tekniki səhvlərə yol verirlər. Redaktə zamanı siz nəzərə almalısınız ki, əsas olan cüzi səhvləri düzəltmək deyil, professional oxucuların nəzərindən qaçmayacaq mühüm cəhətlərə üstünlük verməkdir. Məqalədəki məlumat bazasını zənginləşdirmək üçün istinad olunan kitab, digər müəlliflərin məqalələri, tarixi fakt, qanun, internet saytları və s. kimi mənbələrin reallığı yoxlanmalıdır.

Mətndə fakt materialı

Əsərləri faktsız, arqumentsiz təsəvvür etmək çox çətindir və onlara ötəri, səthi yanaşmaq ən azı oxucunun mətnə qeyri-ciddi yanaşmasının bariz təzahürüdür. Fakt əsərdə inandırıcılığı artıran ən əsas və ən mühüm materialdır. Təsadüfi deyildir ki, tədqiqatçılar faktı əsərin "bel sütunu" adlandırırlar. Ədəbi redaktor mətndəki faktların dəqiqliyinə əmin olmadan, ilk qaynaqlar və elmi təhlil yolu ilə yoxlamadan onun yayınma icazə verməməlidir. Fakta inamsızlıq, bütövlükdə əsərin gözdən düşməsinə rəvac verir, ən təcrübəli oxucuya belə ciddi mənfi təsir göstərir.

Mətndə mötəbər faktların yerli-yerində işlədilməsi zəruri və əhəmiyyətli olduğu qədər faktlardan səmərəsiz faydalanma və yersiz istinadlar da eyni dərəcədə lüzumsuz və zərərlidir. Fakt — məntiqi aspektdə konkret olduğu qədər də, əhatəli olmalıdır.

Redaktədə fakt materialının təhlili

Professor İ. Vəliyev faktın çoxşaxəli anlamına və məna yönümünə diqqət yetirərək yazırdı: "Fakt — geniş və mürəkkəb anlayışdır. Əsərin fakt materialı, bəzən düşünüldüyü kimi yalnız rəqəmlərdən, insan, yer və əşya adlarından, tarixi hadisələrdən ibarət deyil. Dövrün xarakterik hadisələri, ictimai münasibətlər, siyasi problemlər, ətraf mühit, insanların həyatı, müxtəlif proseslər, təzahürlər, baş verən reaksiyalar ayrı-ayrılıqda fakt materiallarına çevrilirlər. Həyatda mövcud olan faktların hamısını insanların görməsi, öyrənməsi mümkün deyil. Ona görə də müəlliflər əsər yazarkən gərəkli, xarakterik faktları seçir və onların əsasında mətn ortaya çıxarırlar. Ona görə də əsərdə bütün faktlardan deyil, seçilmiş, xarakterik faktlardan söhbət gedir. Redaktə zamanı əsərlə birlikdə onun fakt materialı ciddi təhlildən keçirilir.

Redaktə zamanı nələr ixtisar olunmalı

Uzun və sıxıcı cümlələr, təkrarlar, məzmunla əlaqəsi olmayan paraqraflar ixtisar olunmalı, bu cür təkrarçılıqdan qaçınılmalı, nəzərə alınmalıdır ki, məsələ ilə bağlı konkret faktlar, axtarılan sualların cavabını görmək oxucunu məmnun edir. Qəliz terminlər, yersiz mürəkkəb ifadələr yazınızı professional göstərmir, əksinə oxunaqlılığını azaldır. Çalışın, oxucunuzla aranızda ünsiyyət yaradın, real kazuslardan, həyat hadisələrindən misallar gətirərək olduğunuz situasiyanı izah etməklə təqdim olunan problemin həll üsullarını göstərin. Yeniliklərə açıq, qeyri-aşkar məqalələr həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur[[3]].

Ədəbi redaktə və Milli Mətbuat

Ədəbi redaktənin qarşısında duran əsas vəzifə ədəbi-bədii mətni dolğun, sanballı, oxunaqlı, cazibədar, oxucu tələbatına cavab verən səviyyəyə yüksəltməkdən ibarətdir. Başlıca məqsəd, amal isə ilk növbədə xalqın, oxucunun elmi, mədəni, etik və estetik zövqünün inkişafına xidmət etməkdir. Bədii ədəbiyyat nümunələrinin yeni çap üsulları ilə sürətli yayımı, ədəbi redaktə işinin təşəkkül prosesinə də güclü təkan vermişdir. Avropa ölkələrində, Türkiyədə, İranda, xüsusilə Rusiyada nəşr növlərindən qəzetin, jurnalın meydana gəlməsi, əhalinin məlumatlandırılmasında, ictimai şüurun oyanışında mühüm rol oynaması çarizmin ucqarlarına, müstəmləkə ölkələrə də təsirsiz qatmamışdır Kitabla müqayisədə qəzet və jurnallar az vaxtda, az məsrəflə başa gəlməsi mümkün olan, sürətlə yayılma imkanlarına və çevikliyə malik, geniş xalq kütlələri arasında təşviqat missiyasını məmnunluqla öz çiyinlərinə qaldıran informasiya daşıyıcılarına və bədii ədəbiyyatın, xalq yaradıcılığının təbliğində milli tribunaya çevrildi[[4]].

Plagiat məqalələr

Müəllifin başqa şəxsin fikir və ideyalarından olduğu kimi və ya hər hansı elementlərin ardıcıllığını dəyişməklə, mətnin məzmununu sinonimlərlə əvəz etməklə öz düşüncələri kimi qələmə verməsi akademik qaydaların pozulmasına, oxucuların aldadılmasına gətirib çıxarır. Bu cür, yəni plagiat məqalələr heç bir halda dərc üçün qəbul edilmir.

Yazıda istinadlar

İstinadlar sizin məqaləni yazarkən elmi araşdırma bacarığınızı göstərir və orijinal işlərdə materialın etibarlılığı həm oxucuların inamını, həm də məqalənin nüfuzunu təmin edir. Əgər dəqiq fakt, statistika, xronologiya qeyd olunan hissələrdə istinada ehtiyac duyulduğu halda verilməyibsə, bu müəllifin çatışmayan cəhətidir və müvafiq düzəlişlər edilməlidir.