Risalətun-Nushiyyə

Əxlaqi-didaktik mövzuda yazılmış "Risalətun-nushiyyə" ("Nəsihətnamə") 1307-ci ildə yazılmışdır. Əsər 563 beytdən və "Ağlın tərifi" ("Fi tərifil əql") adlı kiçik bir nəsrlə yazılmış hissədən ibarətdir. Bu əsərin ilk 13 beyti bir (Fa’ilatün, failatün, fa’ilün), 550 beyti isə başqa (Məfa’ilün, məfa’ilün, fa’ilün) bəhrdə yazılmışdır. "Risalətun-nushiyyə" əsərinin ilk 13 beytində od, su, torpaq və küləkdən bəhs açılır. Kiçik parçada dörd ünsürdən hazırlanan insan, Tanrı (Padişah) tərəfindən can verilən ilk məxluqun — Adəmin torpaqdan, sudan, oddan, yeldən və candan əxz etdiyi sifətlər (xarakter) haqqında məlumatlar verilir:
Padişahın hikməti gör neylədi,
Od, su, torpaq və suya söylədi.
Bismillah deyib, gətirdi torpağı,
Ol arada hazır oldu ol dəği.
Torpaq ilə suyu bünyad eylədi Ona Adəm deməgi ad elədi.
Yel gəlib ardınca dəbitdi onu Ondan oldu cismi-Adəm, bil bunu.
Od dəxi dəldikdə qızdırdı onu Çünki qızdı, cismə
birləşdi cam.
Əsərin kiçik nəsr hissəsində ağlın tərifi cənnət və cəhənnəm, o cümlədən 4 ünsür — torpaq, su, yel, od haqqında sufiyanə fikirlər özünə yer tapır. Y. İmrənin bu hissədə insan xarakterləri, kimlərin cənnət və cəhənnəm sakini olacaqları barəsində fikirləri də maraqlıdır. Əsərdə qeyd olunur ki, torpaqla su cənnətin, od ilə yel cəhənnəmin əlamətidir. Ona görə də torpaq və su ilə gələnlər cənnət, od və yel ilə gələnlər cəhənnəm sakini olacaqlar. Əsərin 550 beytlik əsas hissəsi isə "Ruh, ağıl və onlara bağlı əhvalın dastanı", "Qənaətin dastanı", "Qəzəbin dastanı" və "Ağlın dastanı" adı altında 4 yerə bölünür, alleqorik ifadə tərzində əxlaqi-didaktik mövzu aparıcılıq təşkil edir. Burada ruh, iman, nəfs, qəzəb və s. cəhətlərdən, onların xüsusiyyətlərindən danışılır, yaxşılıq-lara yiyələnməyin, pisliklərdən qurtarmağın yolları göstərilir:
Nəyi sevər isən, umamn oldur,
Necə sevməyəsən, sultanın oldur.
və ya
Qədimdən nəfsdir sultana asi Bir örnəkdir indi onun bəhasi.
"Qənaətin dastanı" hissəsi maraqlı məzmuna malikdir. Qənaətin hakimliyi dövründə yolkəsənlərin, quldurların baş alıb getməsi Ağlı narahat edir. Ağlın məsləhətləri hər şeyə aydınlıq gətirir. Bu hissədə taxt-tacın, idarəçiliyin timsalında insanlara diqqətli olmaq, xeyirxahlıq etmək, iman göstərmək, haqq yolunu itirməmək və s. cəhətlərin faydasından danışılır. O cümlədən, təkəbbürün, nəfsin insanın, bütövlükdə cəmiyyətin bəlası, pisliklərin mayası olması haqqında da Ağlın dedikləri ən təsirli öyüd kimi diqqəti cəlb edir.
Təkəbbürlü kişinin faydası yox,
Qoymazsa lovğalığı, peşman olur çox.
"Risalətun-nushiyyə" əsərindəki ideyalar bir irfan sahibinin simasında Yunus İmrənin insanları təmizliyə, saflığa, haqq yoluna səsləyən səsi, qaranlıqlarda yandırdığı işıqdır.