Rosenhan eksperimenti

Rosenhan eksperimenti — 1972-ci ildə ABŞ psixoloqu David Rosenhan (Stanford Universitetinin professoru) tərəfindən aparılmışdır. Təcrübə çöl eksperimenti və hadisənin öyrənilməsi metodlarına aiddir.

Təcrübə psixiatrik klinikalarda qoyulan diaqnozların nə dərəcədə həqiqətə uyğun olduğunu yoxlamaq məqsədi daşıyırdı. Təcrübə iki hissədən ibarət idi. Birinci hissədə 8 nəfər iştirakçı uydurulmuş mental problem simptomu ilə müxtəlif psixiatrik klinikalara müraciət etdilər. Təcrübənin ikinci hissəsində bir neçə psixiatrik klinikaya xəbər verildi ki, növbəti üç ayda bir neçə şəxs onlara uydurma simptomlarla müraciət edəcək.

Təcrübənin birinci hissəsi

Təcrübənin iştirakçısı olan səkkiz psevdopasient (yalandan xəstə) müxtəlif sosial qruplardan seçildi. Qrupun tərkibi belə idi: 20 yaşlarında psixologiya ixtisaslı universitet məzunu, pediatr, psixiatr, rəssam, evdar qadın, və üç psixoloq (Rosenhan onlardan biri idi). Onların hamısı təcrübədə psevdonimlərlə iştirak edirdilər. Təcrübə ərzində səkkiz iştirakçı Amerikanın müxtəlif ştatlarında yerləşən müxtəlif səviyyəli 12 psixiatrik klinikaya xəstə kimi müraciət etdilər. İştirakçılar klinikaya eyni şikayıtlə gəlirdilər: onlar səslər eşidirlər. Bu səslər "boş", "boşluq", "düşmək" kimi sözlər deyirdilər. İştirakçıların uydurma şikayətləri bununla bitirdi, bundan sonra isə hər bir iştirakçı klinika həkimlərinə öz həyatında baş verən real hadisələri təsvir edirdi. Bu real hekayələr onların öz valideynləri, bacı-qardaşları, ailə üzvləri, dostları və iş yoldaşları ilə olan münasibətlərini əhatə edirdi. İştirakçılar klinikadakı psixiatrlara həyatlarında baş verən hadisələri olduğu kimi danışır, bu hadisələrin onları sevindirdiyini və ya məyus etdiyini açıq bildirirdilər. Bu hadisələr və iştirakçıların onlara reaksiyası əslində tam normal idi və onlarda heç bir patologiya yox idi.

Psixiatrik klinikaya xəstə kimi qəbul edilən iştirakçıların klinikadakı sonrakı davranışı tam normal olurdu, onlar, ilk şikayəti çıxmaq şərti ilə heç bir əlavə uydurma anormallıq göstərmirdilər. Bundan başqa, sonradan iştirakçılar həkimlərə özlərini yaxşı hiss etdiklərini və daha səslər eşitmədiklərini söyləyirdilər. Onlar həkimlərlə və real pasientlərlə dostcasına davranır, özlərinin "sağalmaqda olduqlarını" göstərmək üçün həkimlərlə əməkdaşlıq edirdilər.

Nəticə

Səkkiz iştirakçıdan yeddisi müraciət etdikləri klinikalara şizofreniya diaqnozu ilə qəbul edildilər. Onların hər biri klinikada 7 günlə 52 gün arasında qaldılar. Müddətin sonunda onlar həmin klinikalardan "şizofreniya remissiyada" diaqnozu ilə buraxıldılar. Klinikada olduqları müddətdə heç kim onların davranışından şübhəyə düşmədi və onların uydurma xəstə olduqlarını fikirləşmədi. İştirakçılar şizofreniya diaqnozu ilə daxil olduqlarından klinikada onları müalicədən sonra da mental cəhətdən normal, sağlam adam kimi qəbul etmədilər.

Baxmayaraq ki, klinikalarda həkimlər iştirakçıların mental xəstə olduqlarına əmin idilər, klinikaların real pasientləri bir neçə halda iştirakçıların davranışından şübhələnmişdilər. Əsil mental xəstələrdən bir çoxu iştirakçılarıdan bəzilərinə bildirmişdilər: "Siz dəli deyilsiniz. Siz jurnalistsiniz… Siz xəstəxananı yoxlayırsınız."

Təcrübənin kişi iştirakçılarından birinin erkən uşaqlıqda anası ilə münasibətləri yaxın, atası ilə isə uzaq və soyuq olmuşdur. Yeniyetməlik dövründə isə əksinə, o anasından bir qədər uzaqlaşmış, onunla atası arasında yaxın, dostcasına münasibət formalaşmışdır. (Əslində münasibətlərin belə şəkil alması gənc oğlanlar üçün çox təbiidir.) Pasientin bu məlumatı klinikanın həkimi tərəfindən belə təhlil edilmişdir:"Onun anası ilə yaxın münasibətləri yeniyetməlikdə soyumuşdur. O atası ilə olan uzaqlığın sonradan çox sıx münasibətə çevrildiyini bildirir. Münasibətlərdə affektiv stabillik yoxdur." Sonra həkim təhlilini davam etdirir:"Baxmayaraq ki, pasient bir neçə yaxın dostu olduğunu bildirir, hiss olunur ki, bu münasibətlərdə də əhəmiyyətli ikitirəlik ola bilər."

Həkimlərin səhv diaqnoz qoyması göstərir ki, onların iştirakçılara münasibəti güclü bias (qabaqcadan mühakimə) əsasında formalaşır. Onlar sağlam adamı xəstə hesab etməyi, xəstəni sağlam hesab etməkdən üstün tuturlar, çünki onların fikrincə bu cəmiyyət üçün daha təhlükəsizdir. Lakin bu zaman həkimlər qoyduqları səhv diaqnozun şəxs üçün nə ilə nəticələnəcəyi barədə düşünmürlər, başqa sözlə, onlar şəxsin mənafeyini nəzərə almırlar.

Təcrübənin ikinci hissəsi

Təcrübənin birinci hissəsi göstərdi ki, psixiatrik klinikalar asanlıqla sağlam adamı xəstə kimi qəbul edə bilərlər. Rosenhan qərara gəldi ki, yoxlasın, psixiatrik klinikalar mental xəstəni sağlam adam hesab edə bilərlərmi. Bir neçə psixiatrik klinikaya xəbərdarlıq edildi ki, növbəti üç ay ərzində onlara bir və ya daha çox psevdopasient müraciət edəcək. Klinikalarda xəstələrlə üzləşməli olan hər kəsdən – tibb bacıları, psixiatrlar, terapevtlər və psixoloqlardan – xahiş edildi ki, onlara müraciət edən şəxsin nə dərəcədə sağlam və ya mental xəstə olduğuna diqqət etsinlər.

Nəticə

Klinika işçiləri onlara müraciət edənlərdən 193 nəfərini dəqiq yoxlamadan keçirdi. Onlardan 41-i klinikanın müxtəlif işçiləri tərəfindən psevdopasient hesab edildi. Bu o demək idi ki, klinika işçiləri bu şəxslərin şikayətlərini uydurulmuş hesab etdilər. Əslində isə bu müddətdə həmin klinikalara təcrübə iştirakçıları müraciət etməmişdilər. Təcrübənin nəticələrini D. Rosenhan 1973-cü ildə Science jurnalında, "On being sane in insane places" məqaləsində nəşr etdirdi.

Mənbələr

• David L. Rosenhan, "On Being Sane in Insane Places", Science, Vol. 179 (Jan. 1973), 250–258.