Rus ədəbi dilinin tarixi

Rus ədəbi dili tarixi — rus ədəbi dilinin inkişaf mərhələlərini əhatə edən və dilin tarixi köklərindən bugünkü dövrə qədər olan prosesləri əks etdirən bir mövzudur.^[1]

Rus ədəbi dili təxminən X əsrdən bəri formalaşmağa başlayıb və bu müddət ərzində bir çox sosial, siyasi və mədəni amillərin təsiri ilə dəyişikliklərə uğrayıb.^[2]^[3]

Əsas mərhələləri

XIV əsrin Novqorod uşaqları Köhnə Novqorod dialektində yazılmış ağcaqayın qabığı məktublarını bir-birinə göndərəcək qədər savadlı idilər.

Köhnə Slav dili dövrü (X-XIV əsrlər)
- Rus ədəbi dilinin əsası qədim slavyan dillərinə dayanır. X əsrdə xristianlığın qəbul edilməsi ilə, köhnə slavyan (kilsə slavyan) dili yazılı dil kimi geniş istifadə olunmağa başladı və dini ədəbiyyatın əsasını təşkil etdi.^[4]
Köhnə Rus dövrü (XIV-XVII əsrlər)
- Bu dövrdə rus dili artıq öz xüsusiyyətlərini formalaşdırmağa başladı. Mərkəzləşmiş dövlətlərin qurulması, mədəni və siyasi əlaqələrin artması ilə dilin lüğət fondu və qrammatikası inkişaf etdi. Məsələn, Moskva dialekti rus ədəbi dilinin əsasını təşkil etməyə başladı.
Yeni rus ədəbi dilinin yaranması (XVIII əsr)
- Böyük Pyotr dövründə qərb ölkələrinə inteqrasiya və modernləşmə siyasəti aparıldığı üçün rus dilində dəyişikliklər baş verdi. Bu dövrdə şairlər, yazıçılar və alimlər rus dilinə yeni sözlər və ifadələr daxil edərək onun zənginləşməsinə səbəb oldular. M.V. Lomonosov kimi dilçi və yazıçılar bu dilin əsasını qoymağa başladılar.^[5]
XIX əsrdə klassik rus ədəbi dili
- Bu dövr rus ədəbi dilinin "Qızıl Dövrü" kimi tanınır. Aleksandr Puşkin, Nikolay Qoqol, Lev Tolstoy və Fyodor Dostoyevski kimi görkəmli yazarlar bu dövrdə əsərlərini yazaraq rus dilinin təkmilləşməsinə böyük təsir göstərdilər. Puşkinin dili sadə və axıcı idi, bu da onu geniş oxucu kütləsinə anlaşıqlı etdi.
Sovet dövrü və müasir rus dili (XX əsr və sonrakı dövr)
- Sovet İttifaqı dövründə dil siyasi məqsədlər üçün də istifadə olunurdu, bu səbəbdən dilin bəzi istiqamətlərdə standarta salınması və müəyyən dəyişikliklərə məruz qalması baş verdi. Mədəniyyətin yayılması, təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi ilə ədəbi dil geniş kütlələr tərəfindən mənimsənildi.

Rus ədəbi dilinin tarixi onun təbii inkişaf yolu ilə yanaşı, sosial-siyasi və mədəni dəyişikliklərdən də təsirlənərək bugünkü zəngin və ifadəli dil səviyyəsinə çatmasına gətirib çıxardı.

Nümunələr

Aşağıdakı hissələr ədəbi dilin inkişafını (çox qısa şəkildə) təsvir edir.

Orfoqrafiya qismən modernləşdirilib. Tərcümələr ədəbi deyil, mümkün qədər hərfidir.

Aleksandr Puşkin

"Qış axşamı"ndan (rus. Зимний вечер), 1825. Müasir orfoqrafiya listen^ⓘ

Буря мглою небо кроет,

Вихри снежные крутя;

То, как зверь, она завоет,

То заплачет, как дитя,

То по кровле обветшалой

Вдруг соломой зашумит,

То, как путник запоздалый,

К нам в окошко застучит.

Fırtına səmanı qaranlığa bürüdü,

Burulğanlı qar küləkləri ilə;

Sonra bir heyvan kimi səsləyəcək,

Sonra uşaq kimi ağlayacaq,

Sonra sökük damda

Birdən saman xışıltı verəcək,

Gecikmiş səyahətçinin yolu kimi

Pəncərəmiz döyüləcək.

Müasir rus dili Puşkinlə başlayıb, o mənada ki, kilsə slavyan dili ilə rus dilində danışıq dilinin köhnə “yüksək üslubu” o qədər sıx birləşib ki, müəyyən bir sözün və ya ifadənin bir və ya bir sözdən digərindən qaynaqlandığını müəyyən etmək çətindir.^[6]

Fyodor Dostoyevski

Cinayət və cəzadan (rus. Преступление и наказание), 1866. Müasir orfoqrafiya.

В начале июля, в чрезвычайно жаркое время, под вечер, один молодой человек вышел из своей каморки, которую нанимал от жильцов в С-м переулке, на улицу и медленно, как бы в нерешимости, отправился к К-ну мосту.

İyulun əvvəlində, son dərəcə isti bir vaxtda, axşam saatlarında bir gənc S-ci zolaqda kirayəçilərdən icarəyə götürdüyü şkafından küçəyə çıxdı və yavaş-yavaş, sanki qərarsız olaraq K-n körpüsünə yola düşdü.

XIX əsrin nəsri. Arxaizmlər yoxdur. "Avropa" sintaksisi.

İstinadlar

↑ Лопатин В. В., Улуханов И. С. Восточнославянские языки. Русский язык // Языки мира. Славянские языки. М.: Academia. 2005. 448–450. ISBN 978-5-87444-216-3.
↑ Development of Tense and Aspect Systems. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. 2022. 12. ISBN 9789027257444.
↑ Matthews, W. K. The structure and development of Russian (First paperback). Cambridge. 2013. 112–113. ISBN 9781107619395.
↑ Oekraïense taal // Encarta Encyclopedie Winkler Prins (holland). Microsoft Corporation/Het Spectrum. 2002.
↑ T. Kamusella. The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe. Palgrave Macmillan UK. 16 December 2008. 164–165. ISBN 978-0-230-58347-4. In order to emphasize the difference between Poland-Lithuania's Ruthenian and Russia's Russian, throughout the 18th century the official name of the Russian language was rossiiskii before being replaced through the adoption of the adjective russkii during the first decades of the 19th century.
↑ Elana Goldberg Shohamy and Monica Barni, Linguistic Landscape in the City (Multilingual Matters, 2010: ISBN 1847692974), p. 139: "[The Grand Duchy of Lithuania] adopted as its official language the literary version of Ruthenian, written in Cyrillic and also known as Chancery Slavonic"; Virgil Krapauskas, Nationalism and Historiography: The Case of Nineteenth-Century Lithuanian Historicism (East European Monographs, 2000: ISBN 0880334576), p. 26: "By the fifteenth and sixteenth centuries Chancery Slavonic dominated the written state language in the Grand Duchy of Lithuania"; Timothy Snyder, The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999 (Yale University Press, 2004: ISBN 030010586X), p. 18: "Local recensions of Church Slavonic, introduced by Orthodox churchmen from more southerly lands, provided the basis for Chancery Slavonic, the court language of the Grand Duchy."

Xarici keçidlər

Русский язык. Онлайн-энциклопедия «Кругосвет» (rus). İstifadə tarixi: 24 December 2012.

[1] Лопатин В. В., Улуханов И. С. Восточнославянские языки. Русский язык // Языки мира. Славянские языки. М.: Academia. 2005. 448–450. ISBN 978-5-87444-216-3.

[2] Development of Tense and Aspect Systems. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. 2022. 12. ISBN 9789027257444.

[Matthews-3] Matthews, W. K. The structure and development of Russian (First paperback). Cambridge. 2013. 112–113. ISBN 9781107619395.

[4] Oekraïense taal // Encarta Encyclopedie Winkler Prins (holland). Microsoft Corporation/Het Spectrum. 2002.

[5] T. Kamusella. The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe. Palgrave Macmillan UK. 16 December 2008. 164–165. ISBN 978-0-230-58347-4. In order to emphasize the difference between Poland-Lithuania's Ruthenian and Russia's Russian, throughout the 18th century the official name of the Russian language was rossiiskii before being replaced through the adoption of the adjective russkii during the first decades of the 19th century.

[6] Elana Goldberg Shohamy and Monica Barni, Linguistic Landscape in the City (Multilingual Matters, 2010: ISBN 1847692974), p. 139: "[The Grand Duchy of Lithuania] adopted as its official language the literary version of Ruthenian, written in Cyrillic and also known as Chancery Slavonic"; Virgil Krapauskas, Nationalism and Historiography: The Case of Nineteenth-Century Lithuanian Historicism (East European Monographs, 2000: ISBN 0880334576), p. 26: "By the fifteenth and sixteenth centuries Chancery Slavonic dominated the written state language in the Grand Duchy of Lithuania"; Timothy Snyder, The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999 (Yale University Press, 2004: ISBN 030010586X), p. 18: "Local recensions of Church Slavonic, introduced by Orthodox churchmen from more southerly lands, provided the basis for Chancery Slavonic, the court language of the Grand Duchy."

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]