Sürrealizm
Sürrealizm (fr. surrerealisme – realizmin fövqü) – XX əsrin bədii mədəniyyətində avanqard cərəyan. Avropa avanqardının sonuncu cərəyanı olan sürrealizm (1924–1940) simvolizmin, ekspressionizmin və dadaizmin təsiri altında təşəkkül tapmışdır. O, geniş miqyasda beynəlxalq vüsət tapmışdı. Bu cərəyan Ziqmund Freydin konsepsiyası, irrasionalizm və aloqizmə istinad edir və subyektivizmin qatı formalarının tərənnümçüsüdür. Ötən əsrin 20-ci illərində Fransada təşəkkül tapmışdır. Yazıçılardan G. Appoliner ("sürrealizm" terminini ilk dəfə o, işlətmişdir), L. Araqon, P. Elüar, R. Desnos və başqaları bu cərəyanın baniləri hesab olunurlar. Sürrealistlər instinktləri, xəstə əhvali-ruhiyyəni, sayıqlama, fantastik yuxuları, dəhşətli qarabasma və eybəcər röyaları bədii yaradıcılığın başlıca mənbəyi və estetik prinsipi sayırdılar. Sürrealizmə qəribəlik, irrosionallıq, standartlara cavab verməmək xarakterikdir. Bu dövrdə şair və rəssamlar müharibənin dəhşətlərindən təsirlənib şüurdankənar arzular dünyasına yönəlmişdilər. Bu cərəyanın müxtəlif növlərinin olmasına baxmayaraq, əsas məqsədi instiktin yaradıcı qüvvəsinin və şüurdan üstün olmasının azadlığıdır. Sürrealizmin banilərindən birinin fikrincə "ruhi xəstələr əsil sürrealistlərdir". Sürrealistlər dünyaya qarma-qarışıq hadisələr meydanı kimi baxır, hadisələr arasındakı məntiqi bağlılığı subyektiv assosiasiyalarla əvəz edirdilər. XX əsrin 30-cu illərində ədəbiyyatda sürrealizm tənəzzülə uğramış, L. Araqon, P. Elüar ondan uzaqlaşmışdılar. 1940-cı ildə sürrealizmin mərkəzi ABŞ olmuş, A. Breton, M. Düşan, S. Dali, İ. Tanki və b. sürrealistlər buraya köçmüşdülər.
Çox böyük ölçüdə Dr. Ziqmund Freydin (1856–1939) tezis və düşüncələri(şüurdan instinktə keçid üçün "azad assosiasiya" teoriyası) üzərinə qurulan sürrealizm, XX əsr içindəki ən məşhur və ən uzun ömrlü sənət axınlarından biridir. Cərəyan, Birinci dünya müharibəsi illərində psixiatriya sahəsində işləmiş və Freydin düşüncələriylə yaxından maraqlanmış olan Dr. Andre Breton tərəfindən sistemləşdirilmiş; ilk məlumatı (Le Premier Manifeste du Surrealisme), yenə onun tərəfindən 1924-də, bunu tamamlayıcı ikinci məlumatı isə (Le Second Manifeste du Surrealisme) 1930-cu ildə elan edilmişdir.
Fəlsəfi sahədə fransız filosofu Henri Berqsonun "intuitibizm" adlı düşüncə cərəyanı sürrealizmə təsir edib. O, ruhun ağıldan daha üstün olduğunu deyirdi. Bu cərəyan öz qarşısına insanın sosial, mənəvi, intellektual azadlığına nail olmağı qoymuşdu və həm də incəsənətin kommersiyalaşmasına qarşı çıxış edirdi.
İncəsənətin müxtəlif qolları ilə yanaşı 1919-cu ildən etibarən ədəbiyyatda; xüsusilə şeirdə təsirli olan sürrealizm, ən parlaq dövrünü 1924–1928 illəri arasında yaşamışdır. Sürrealizmin qurucusu və lideri Breton, digər sürrealistlerin bir qisimi kimi, köhnə bir dadaisttir. Sürrealistlərin sələfləri məntiqi inkar edən dadaistlər olmuşlar.
Sürrealist cərəyanının Belçikadakı ən önəmlii nümayəndəsi olan René Magritte (1898–1967) ağıl ilə xəyal arasındakı xətti yox edən şəkillər yaratdı. Ayaqları qadın, üstü balıq bir supərisi; əyik Pizza Qülləsini dəstək olan bir quş tükü təəccüblü tablolarında iştirak edən maraqlı görünüşlərdəndir. 1920-ci ildən başlayaraq, Sürrealistlərlə əlaqə yaradan İspan rəssamı Ruan Miro (1893–1983) gözlənilməz formalar və rənglər istifadə etdi. Şəkillərində iştirak edən qadın, quş, ulduz kimi özünə xas formalardakı motivlərlə xəyali görünüşlər yaratdı. Bu sehrləndirən motivlərlə bir dünya qurdu. Sürrealizm cərəyanı ilə qaynaşan, Salvador Dalinin (1904–1989) xatirələrindən və xülyalarından ilhamlanaraq yaratdığı şəkillərində əriyib axan saatlar, gövdəsində siyirtmələr daşıyan insanlar, boşluqda uçan əşyalar iştirak edir. Onun "Yanan zürafə", "Vətəndaş müharibəsi", "Payız hanniballığı" əsərlərini göstərmək olar.
Fransa sürrealizminin banisi (Paris) və əsas yaradıcılarından biri Andre Breton olub və o ətrafına F. Supo, Paul Eluard, Qala Eluard, Benjamin Peret, Rene Crevel, Robert Desnos, Marcel Duchamp, Andre Masson və digərləri toplayır.
1924-cü ildə onlar özlərinin ilk "Surrealist Manifesto" adlı kitabını nəşr etdirirlər. Breton təsdiqləyirdi ki, bu cərəyan arzu və reallıq arasındakı ziddiyəti həll etməlidir. Bretonun səylərinə baxmayaraq, sürrealistlər fikir birliyinə gəlmədilər. Onlar həmişə mübahisə edir, bir-birini günahlandırır və onlarla razılaşmayanları sıralarından çıxarırdılar.
1920-ci illərdə keçirilən əsas sərgilər: • 1925 – "Sürrealist rəsm" (La Peinture Surrealiste) – Paris, Gallerie Pierre-də keçirilən ilk Surrealist sərgi. Masson, Man Ray, Klee, Miró və digərlərinin əsərləri nümayiş olunur. 1926, 26 mart – "Sürrealist Qalereya" (Galerie Surréaliste) sərgisi Man Ray-in əsərləri ilə açıldı.
Sürrealizm forma zənginliyi və geniş yanaşması ilə fərqlənərək kubizm və abstrakt incəsənət anlayışını asanlaşdırdı və onun metod və texnikası dünyanın bir çox yazıçı və rəssamlarının yaradıcılıqlarına təsir etdi.
Sürrealizm və ədəbiyyat
redaktə— Sürrealist ədəbiyyatının nümunələri:
1. Crevel – "Cənab Bıçaq, xanım Çəngəl" (Mr. Knife Miss Fork) (1931),
2. Aragon – Irene's Cunt (1927),
3. Breton Sur la route de San Romano (1948),
4. Peret – "Donuzlara ölüm" (Death to the Pigs) (1929)
5. Artaud' – Le Pese-Nerfs (1926).
Sürrealist filmlər
redaktə• Entr'acte – René Clair (1924)
• La Coquille et le clergyman -Germaine Dulac, ssenari- Antonin Artaud (1927)
• L'Étoile de mer – Man Ray (1928)
• Əndəlüs köpəyi – Luis Bunyuel və Salvador Dali (1929)
• L' Âge d'or – Luis Bunyuel və Salvador Dali (1930)
• Le Sang d'un po te – Jean Cocteau (1930)
Sürrealist musiqi
redaktə1920-ci illərdə bir çox incəsənət insanları kimi bəstəkarlar da Sürrealizmin təsirinə düşmüşdülər. Onlardan Bohuslav Martinů, André Souris və Edgard Varèse misal çəkmək olar. Fransız qrupu Les Six-in üzvü Germaine Tailleferre Surrealizmin təsiri ilə 1948 Ballet Paris-Magie də daxil olmaqla bir neçə əsər yazdı. Tailleferre həm də Claude Marci-nin şerlərinə gözəl pop musiqilər bəstələyirdi. Surrealizm özünü jazz və blyuz musiqilərinin improvizasiyasında da göstərirdi. 1976-cı ildə Dünya Sürrealist Sərgisində musiqiçi Honeyboy Edwards çıxış edirdi.
Qızıl dövr
redaktə1930-cu illər Sürrealizm cərəyanının ən uğurlu illərindən hesab olunur — Dalí və Magritte Sürrealizm məktəbinin ən gözəl əsərlərini yaradırlar. Dalí qrupa 1929-cu ildə qoşulur və 1930–1935-ci illərdə vizual üslubun yaranmasında böyük rolu olur. 1931 – Magritte-in "Kosmosun səsi" (Voice of Space), Yves Tanguy- Promontory Palace (Palais promontoire) Dalí- "Vaxtın Möhkəmliyi" (The Persistence of Memory)
İkinci dünya müharibəsi bütün Avropada qarışıqlığa səbəb olduğu kimi, Faşizm və Nasizmə nifrət edən rəssamların əksəriyyəti də Şimali Amerikaya üz tutur. Nyu-York Siti artıq Sürrealist ideyalarla aşıb-daşırdı. Amerikalı rəssamlardan Arshile Gorky, Jackson Pollock, Robert Motherwell və Roberto Matta misal göstərmək olar. Surrealizm Amerika incəsənətinin, hətta Pop mədəniyyətinin inkişafında xüsusi rol oynayıb. 1941-də Breton ABŞ-yə gedir və orada Max Ernst, Marcel Duchamp, və Amerikalı rəssam David Hare ilə birgə VVV jurnalını nəşr edirlər. Salvador Dali də 1940–48-ci illərdə ABŞ-də yaşayıb-yaradır.