Səngi Muğan ada döyüşü
Səngi Muğan ada döyüşü — 1669-cu ilin iyul ayında Xəzər dənizində Stepan Razinin kazakları ilə Səfəvi donanması arasında baş vermişdir. Bu döyüş rusların XVII əsrdəki dəniz döyüşlərində ən böyük qələbəsidir.
| Səngi Muğan ada döyüşü | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Tarix | iyul 1669 | ||
| Yeri |
Bakı yaxınlığındakı Səngi Muğan və ya Lənkəran yaxınlığında Sarı yarmadası qərbi və ya cənub-qərbi Xəzər dənizi sahili |
||
| Nəticəsi | kazakların qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
|
|
|||
Döyüşün baş verdiyi yer haqqında qeyri-müəyyənlik
redaktəRusların Svinoy adlandırdığı ada hazırda Bakı arxipelaqına daxil olan Səngi Muğan adasıdır. Ada Bakıdan bir qədər aralıda cənubda yerləşir. Ancaq mənbələrdə adanın yeri olaraq Lənkəran olaraq göstərilir. Ola bilsin ki, kazaklar "Svimın" adlandırdıqları ada çağdaş Sarı yarımadasıdır.
Döyüşdən öncəki vəziyyət
redaktə1668-ci ildən Xəzər dənizində Stepan Razinin başçılığı ilə böyük bir (1000–1200 nəf.) "quldur" kazak dəstəsi fəaliyyət göstərirdi. Dənizdə hakim mövge tutaraq Səfəvi imperiyasının Xəzər dənizi sahil zonalarına hücumlar təşkil edərək talançılıqla məşgul olurdular. Yazda onlar Türkmənistan sahillərinə istiqamətlənmişdilər. Sonradan isə Səfəvilərin mülkiyyəti olan Səngi Muğan adasına yerləşirlər.
Razinin adaya yerləşməsindən 10 həftə sonra 1669 iyununda Səfəvi donanması və piyada qüvvələri sahilə yaxın yerləşdirilir. İsveçin İranda olan diplomat E. Kempferə[1], Səfəvi donanmasının 7 000 əsgərdən ibarət olmasını və donanmaya Astrabadlı Məmməd Xanın başçılıq etməsini bildirmişdir. Onun sözlərinə görə Səfəvi əsgərləri dayaz boğazı keçərək adada kazakların əks istiqamətində mövqe tutmuşlar. Rus mənbələrində isə Məmməd Xanın 3700 hərbçi (qızılbaş) və Qumuq və Kabardinlərdən ibarət muzdlu dəstə Səfəvilər tərəfindən vuruşması qeyd olunur[2].
Ümumu yığıncaqda kazaklar geri çəkilmənin tərəfdarı olsalarda (Kempferin məlumatında Razinin özünün də geri çəkilmək tərəfdarlarından olması qeyd edilir. Ancaq say baxımından çoxluq təşkil edən Qolutven kazakları döyüşə girmədən getməyin utandırıcı olmasını bildirərək qərara təsir göstərmişlər.
Döyüş
redaktəKempferin məlumatına görə kazakların 29 və ya 30 alcaq göyərtəli çay kolazı mövcud olmuşdur. Hər kolaz 2–3 topa sahib idi. Rusların məlumatına görə kazaklar 23 gəmiyə sahib olmuş, bu donanmanın 15 nəqliyyat vastəsi nisbətən böyük kolazlardan ibarət olmuşdur. Artilleriya arsenalı 20 kiçik və 20 böyük topdan ibarət olmuşdur.
Səfəvilərdə isə bir mənbəyə əsasən 50, digərinə görə isə 70 gəmi olmuşdur. Qərbi Avropa mənbələrində onları bus, rus mənbələrində isə sandal adlandırırdılar. Bu gəmilər müxtəlif ölçülərə malik olmuşdur. "Səfəvi gəmiləri bir-birinə dəmir zəncirlərlə bağlanmışdı. Onların hədəfi kazakları dövrəyə alaraq heç birinin qaçmasına imkan verməmək olmuşdur. Ancaq döyüşdə azca bir yalnışlıq döyüşün taleyini kazakların lehinə həll edə bilərdi. Belə də oldu. Bütün donanma tam olaraq məhv olmuşdur.
Razin donanmanı açıq dənizə çıxarmaq istəyirdi. Səbəb isə burada kazak kolazlarının daha çevik olması ilə bağlı olmuşdur. Kazaklar aldadıcı manevr edərək sahildən açıq dənizə istiqamətlənirlər. Özlərini sanki qorxub qaçan kimi nümayiş etdirirlər. Buna aldanan Səfəvi donanması açıq dənizə çıxaraq kazakları təqib edir. Sahildən xeyli uzaqlaşdıqdan sonra kazaklar gəmilərini geri çevirərək güçlü artilleriya atəşinə başlayırlar. Onlar əsas güçü Məməd Xanın iri bayraqlı gəmisinə yönəldirlər. Razinin olduğu gəminin təcrübəli topçusu şilahı pambıq və neftlə dolturaraq yandırıcı atəş açır. Nəticədə Məmməd Xanın olduğu bus ehtiyat barıtın yanaraq partlaması nəticəsində böyük zərər görür. Məmməd Xan digər gəmiyə keçməli olur.
Bir-birinin ardınca buslar kazaklar tərəfindən ələ keçirilərək batırılırdı. Üstəlik gəmilərin bir-birinə bağlanması manevr imkanlarını daraldırdı. Qənimət kimi 33 top ələ keçirilir. Səfəvi donanmasından yalnız 3 bus qurtula bilmişdir. Onlardan birində isə Məmməd Xan xilas olmuşdur. Ancaq onun oğlu Şabın və qızı əsr götürülür[3]. Dənizçilərin böyük qismi kazakların əlinə keçməmək məqsədi ilə suya atılaraq, buradaca boğulub ölürdülər.
Kempfler kazakların itkilərinin 50 yaralı olmasını yazırdı. Kazakların özləri isə 500 nəfər itki verdiklərini bildirirdilər. Bu rəqəm kazakların ümumi yürüşü ərzində həlak olmuşların sayıdır. İtkilər arasında xəstəlikdən ölənlər də ola bilər. Digər mənbələrdə isə onların Volqa və açıq dənizdə ümumi itkilərinin 200 nəfər olması göstərilir.
Son olaylar
redaktəSəfəvilər Məmməd Xanın məğlubiyyətini "Səfəvilərin açıq dəniz döyüşlərindən anlayışın olmaması və düşmənin isə bu baxımdan təcrübəli olması ilə izah edirlər". Şah sarayında bununla əlaqədar xüsusi qərar qəbul edilir. Hədəf daha güclü donanmanın yaradılması idi. Bu donanma da təcrübəli Bəhreynli dənizçilərdən təşkil olunmalı olur. Ancaq 1669-cu ilin yayının axırlarında kazaklar Həştərxana qayıdırlar. Onlar Don çayına keçmək məqsədi ilə əsirləri, dəniz kolazlarını və böyük topları rus dövlətinə verməli olurlar. Məmməd Xanın qızı və oğlu əsir götürülənlər arasında olmuşdur. Xan qızının Stepan Razin tərəfindən gəmidən açıq dənizə atması qeyd olunur.
İstinadlar
redaktə- ↑ "Kempfer E. Записки о персидском походе Степана Разина". 2021-08-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-15.
- ↑ Крестьянская война под предводительством С. Разина. Сб. документов. Т. 1. М. 1954. Документ № 106
- ↑ Шефов, Николай Александрович — книга "Битвы России", стр. 501.
Ədəbiyyat
redaktə- Крестьянская война под предводительством Степана Разина. Сборник документов. Т. 1. М., 1954. С. 144, 147, 273.
- Çistyakova Е. V., Solovev V. М. Stepan Razin və onu tərəfdarları. М., 1988.
- Kempfer E. Stepan Razinin Xəzər yürüşü haqqında qeydlər