SSRİ-də qəbiristanlıqların dağıdılması

Qəbiristanlıqların dağıdılması — SSRİ-də 1920-1930-cu illərdə geniş vüsət alan müxtəlif konfessiyaların nekropollarının dağıdılması təcrübəsidir. Nəticədə keçmiş SSRİ ölkələrində inqilabdan əvvəlki qəbirlər demək olar ki, tamamilə yox olub.

Moskvanın hər yerindən Donskoy monastırına gətirilən qədim məzar daşları

Səbəbləri

Kilsə və monastır nekropollarının dağıdılması, eləcə də məbədlərin özlərinin dağıdılması 1920-ci illərin sonlarında SSRİ hökuməti tərəfindən başladılan və Böyük Vətən müharibəsinin başlanmasına qədər ən fəal şəkildə həyata keçirilən din əleyhinə kampaniyanın təzahürlərindən biridir.

Kilsə və qəbiristanlıqların dağıdılması, ibadət yerlərinin bağlanması, profilinin dəyişdirilməsi və sökülməsi ilə əsaslandırıldı. Ümummilli 1941-ci il Vətən Müharibəsi ateist ideologiyası xristian ziyarətgahlarının, o cümlədən qəbiristanlıqların dağıdılmasını nəzərdə tuturdu. Məbədlərin yaxınlığında qəbiristanlıqlar olduğuna görə sovet adamları onların yanında duran məbədləri də ziyarət edirdilər.

Xalq Komissarları Sovetinin 7 dekabr 1918-ci il tarixli “Qəbiristanlıqlar və dəfn mərasimləri haqqında” Fərmanı ilə pravoslav kilsəsi və digər konfessiyalarin, dəfn mərasimlərin keçirilməsinə xitam verildi.Digər tərəfdən, tarixən inkişaf etmiş şəhər quruluşu, o cümlədən məbədlərdəki çoxsaylı qəbiristanlıqlar sənayeləşmə şəraitində sürətlə inkişaf edən şəhərlərin inkişafına mane olurdu.Meqapolislərdə, Moskvada, Sankt-Peterburqda, Nijni Novqorodda biznes rəhbərləri boşalmış əraziləri tez bir zamanda inkişaf etdirmək üçün təkcə kilsənin deyil, həm də ümumşəhər qəbiristanlıqlarının sökülməsində təkid edirdilər.Çox vaxt onların üzərində parklar,yaşayış binaları və hətta sənaye obyektləri görünürdü.

Nəhayət, II Yekaterinanın dövründə olduğu kimi, 1771-ci ildə Senat Moskvada dağıdıcı vəba epidemiyası ilə əlaqədar öz fərmanı ilə ölülərin şəhərdə dəfn edilməsini qadağan etdikdə, hakimiyyət sanitar şəraitin yaxşılaşdırılması mülahizələrinə istinad etdi. 1920-ci illərdə qəbul edilmiş qəbiristanlıqların təşkili və saxlanilmasına dair sanitar norma və qaydalar, qəbiristanlıqların ictimai binaların yanında yerləşdirilməsinə qadağa qoyuldu. Böyük şəhərlərdəki keçmiş monastırlar müxtəlif qurumların yerləşdirilməsi üçün istifadə edildiyindən, onlarda yerləşən nekropollar sökülməyə məruz qalırdı.

Yenidən dəfn dalğası

1920-ci illərin sonunda qəbiristanlıqların ləğvi üçün genişmiqyaslı hərəkat başladı. Hələ 1925-ci ildə Sankt-Peterburqdakı Smolensk qəbiristanlığından “Köhnə Peterburq” cəmiyyətinin muzeyinə tunc və mərmərdən hazırlanmış heykəltəraşlıq detalları, eləcə də qapalı kilsələrin ikonostazları gəlməyə başladı.Eksponatların bəziləri sonradan Rusiya Muzeyinə düşdü, bəziləri isə izsiz yoxa çıxdı. Moskvada "qəbiristanlıqları qaydaya salmaq" üçün kütləvi iş 1927-1928-ci illərdə başladı. Rusiya tarixinə biganə olmayan insanlar, ən yaxşı halda, bədii dəyərlərinə görə ayrı-ayrı məzar daşlarını qorumaq, hüququ və ya görkəmli şəxslərin qalıqlarının muzey nekropoluna daşınmasına icazə verilməsi üçün hakimiyyət orqanlarından razılıq almağa nail olmuşdular..

Moskva və Sankt-Peterburqda bir çox təkrar dəfn üçün standart sovet tipli qəbir daşı.

(Dəfn olunmuş şəxsin həm qəbir daşının, həm də külünün köçürülməsi hallarına nadir hallarda rast gəlinirdi. Adətən biri və ya digəri köçürülürdü). Xüsusilə, Leninqradda ən qiymətli məzar daşları Aleksandr Nevski Lavrasına - ya 1932-ci ildə "şəhər heykəltəraşlıq muzeyi" və "XVIII əsrin nekropolu" elan edilmiş Lazarevskoye qəbiristanlığına, ya da "Sənət ustalarının nekropolu" elan edilən Tixvin qəbiristanlığı və ya Volkovski qəbiristanlığlarına köçürülürdü. Novodeviçi və digər qəbiristanlıqların sökülməsi nəzərdə tutulan görkəmli şəxslərin külləri də oraya daşınıb. Yeni qəbirlər açmaq üçün köhnə qəbirlər dağıdıldı. Beləliklə, 1931-ci ildə E.B.Kulmanın 19-cu əsrin əvvəllərinə aid mərmər məzar daşları, italyan ustası A. Triskorninin, P. V. Kindyakovun, P. Katozsinin əsəri və başqaları Smolensk pravoslav qəbiristanlığından köçürüldü. Eyni zamanda, bəzi abidələrdən heykəltəraşlıqa aid detallar da götürülüb.Ümumilikdə, Smolensk qəbiristanlığından 1931-ci il martın 24-dən dekabrın 30-dək iyirmi yeddi heykəl və ya onların hissələrini dəfn yerlərindən köçürüb: memarlar və heykəltəraşlar A. D. Zaxarova, I. P. Martos, Boris Smirnov,N. S. Pimenov, S. S. Pimenov, V. I. Demut-Malinovski , P.P.Sokolov, F. O., N. D.Karançova, F. O., E. İ.Kolosova, rəssamlar V.L.Borovikovski, A. E. Eqorov, A. G. Varneka, P. A. Fedotov, M. N. Vorobyov, N. İ. Utkin, K. D. Flavitski, İ. N. Kramskoy, İ. İ. Şişkin, bəstəkarlar D.L.S.B. F. Şişkin, bəstəkarlar D. L. Borovikovski, N. F. B. F. şair A. S. Xvostov və başqaları Smolensk qəbiristanlığından köçürmələr nədənsə alimlərə təsir etməmişdir. Bu və ya digər şəkildə abidələrin köçürülməsindən sonra qəbirləri nə etmək sualı yarandı, adsız dəfn yerləri itirildi.Sonra abidələrin köçürülməsi ilə yanaşı, sovet tarixçilərinin, şəxsiyyətlərinin nöqteyi-nəzərindən ən görkəmli şəxslərin qalıqlarının yenidən dəfn edilməsi qərara alındı.Beləliklə, şairə Yelizaveta Kulmanın külü ilk dəfə İncəsənət Ustaları Nekropoluna daşınan abidənin ardınca getdi.

Ancaq çox vaxt yenidən dəfn edilənlərin məzarları üzərində xaçsız və digər xristian simvolları olmadan, sosialist realizminin zərif üslubunda yeni abidələr ucaldılırdı; müasir orfoqrafiya ilə orijinal qəbir daşlarından asanlıqla fərqləndirilir.

Beləliklə, A. E. Martınovun qalıqlarını İncəsənət Ustaları Nekropolunda yenidən dəfn edilməsi zamanı məlum olub ki, Smolensk qəbiristanlığından memar A.V.Petzold tərəfindən teatr sənətinin alleqoriyaları ilə bəzədilmiş qranit postamentini köçürmək mümkün deyil. Məzar daşından aktyorun külləri ayrılıb. Moskvada Novodeviçi qəbiristanlığı milli panteon elan edildi, burada görkəmli insanların (N.V.Qoqol, N.M.Yazıkov, S.T.Aksakov və başqaları) külləri dağıdılma və ya “yenidənqurma” üçün nəzərdə tutulmuş monastır nekropollarından daşındı.

Sonunculardan yalnız Donskoy monastırının nekropolu nisbətən toxunulmaz qalmışdır; rəssam V. G. Perovun məzarı orada köçürüldü. Ləğv edilmək niyyətində olmayan qonşu yeni Donskoy qəbiristanlığından başqa bir rəssam V. A. Serovun qalıqları Novodeviçi qəbiristanlığına köçürüldü. Eyni istiqamətə V.V.Mayakovskinin külü olan qab göndərildi.

Müxtəlif istiqamətlərə baxan Literatorskiye mostki abidələri..

Aleksandr Nevski Lavrasında bir sıra dəfnlər Nikolskoye qəbiristanlığından qonşu Tixvinskoyeyə “köçmüşlər”. L.İ.Polivanovun məzarı divarın arxasındakı monastırdan Novodeviçi qəbiristanlığına köçürüldü.Donskoy monastırının içərisində ki, kiçik Katedralin ən qiymətli abidələri müqəddəs Mixail kilsəsinə köçürüldü.Bir qayda olaraq, onlar mərmər və ya tunc fiqurları götürdülər, məzar daşlarının özləri isə epitafiyalarla yerində qaldı, buna görə də xatirə qrupları parçalandı. Daşınma zamanı bir çox bədii detallar itirildi.

Abidələrin xatirə məkanı olsa da,bir yerdə belə cəmlənməsinin acı həqiqəti onların qəbirlərdən ayrılmasındadır.Bu abidələrin hamısı məzar daşlarının xüsusi əhval-ruhiyyəsini müəyyən edən digər interyerlər üçün nəzərdə tutulduğunu qeyd etməmək olmaz..

Lakin muzeyə verilməsi də memorial heykəltəraşlıq abidələrini məhv olmaqdan xilas edə bilmədi.Elə hallar olur ki, görkəmli ustaların abidə nekropolunda bitən bürünc heykəlləri,muzey rəhbərliyi tərəfindən metal qırıntıları üçün təhvil verilib.

Çox vaxt abidənin yenidən dəfn edilməsi və ya qoyulması pravoslav dəfn ənənələrinə zidd olaraq, mərhumun cəsədinin baş tərəfi qərbə,ayaqları şərqə yönəldildikdə,xaç və ya abidə qoyulurdu.

Dəfnlərin ləğvi

Novo-Alekseevski kimi qəbiristanlıqların əksəriyyətinin dağıdılması heç bir konservasiya tədbiri demək deyildi.Skorbyaşşenski qəbiristanlığında görkəmli şəxsiyyətlərin, o cümlədən N. F. Fedorovun və tarixçi D.İ.İlovaiskinin qəbirləri itmişdir.Novodeviç monastırının nekropolu yenidən qurulduqdan sonra iyirmi məzar daşından təxminən biri yerində qaldı.Məzarın qorunub saxlanılmasına qərar verilərkən “mütərəqqi” elm və mədəniyyət xadimlərinə, həmçinin dekabristlərə və onların ailə üzvlərinə üstünlük verilirdi.

Moskvadakı Arbatetski qəbiristanlığının yeganə dağılmamış məzar daşı (2012-ci ildə bərpa edilmişdir)

Qədim məzar daşları tikinti materialı kimi (hər biri 20-30 rubl) satışa göndərilirdi.Bunlardan "səkilər üçün bordürlər düzəldildi,daha çox Sovet cəmiyyətinin" orta təbəqəsi "üçün mövcud qəbiristanlıqlarda yenidən istifadə edildi. Moskvada müharibənin başlanğıcında Kreml ərazisindəki bütün qəbiristanlıqlar ləğv edildi,(möcüzə ilə kraliçaların və şahzadələrin qalıqları partladılmış Katedralindən çıxarıldı).Donskoydan başqa bütün monastır nekropolları,“unikal tarixi, xatirə və sənət abidələri" kompleksləri dağıdıldı.Dağıdılan çoxlu qəbiristanlıqlar arasında Doroqomilovskoye öz ixtişamı ilə seçilirdi.Roqojskoye Köhnə Mömin qəbiristanlığı ərazidə nəzərəçarpacaq dərəcədə azalıb. Suşevski Val küçəsi qədim Lazarevski qəbiristanlığının yerində salındı.

Leninqradın itirilmiş qəbiristanlıqları arasında tarixi əhəmiyyətinə görə ilk yerləri Farfor zavodunun qəbiristanlığı,Vıborq Roma katolik qəbiristanlığı Primorski Sergius aristokratik nekropolu və nəhəng Mitrofonevski qəbiristanlığı tutur.

Volkovski qəbiristanlığının yenidən qurulması və Ədəbi körpülər muzeyinin yaradılması zamanı bir çox görkəmli Peterburqluların, milli tarix, elm və mədəniyyət xadimlərinin məzarları təmamilə izsiz itirilmişdir. V.F. Adlerberq, E.V. Aladyin, A.P. Başutski, P.Ya. Başutski, P.Q.Butkov, A.L.Vitberq, S.N.Qlinka, İ.İ.Qriqoroviç, P.F.Danilov, A.İ.Ermolayev, İ.V.Zabelin, P.V.Zlov, P.M.Kopiyev, K.N.Lebedev, D.P.Runiç, S.V.Russov, A.İ.Rıxlovski,F.F.Sidonski, A.F.Smirdin, A. N.Strannolyubski, A.İ.Terebenev, D.İ.Yazıkov.

1930-cu illərdə Odessada köhnə Xristian qəbiristanlığı məhv edilmişdi,orada şəhərin təməli salındığı vaxtdan 200 minə yaxın insan dəfn olmuşdu.

Yalnız məzarlıqlar məhv edilmirdi həmçinin qəbiristanlıqda yerləşən kilsələr də bağlanıb və dağılırdı.

Ərazilərin sonrakı vəziyyəti

1950 ci ildə məzarlıqların məhv edilməsi ilə bağlı əsas işlər yekunlaşdı.Əsas kütlələrin yaşaması üçün təmizlənən ərazilər tikilməmiş qaldı.Bu da müasir tikinti işləri ilə məşğul olan adamlara böyük maraq yaradir.

• Doroqomilovsk məzarlığının yerində sovet nomenklaturası üçün evlər tikilib. XXI əsrdə isə Başnya adlı 2000 göydələn ucaldılıb.
• 1960 cı ildə Farfor məzarlığının keçmiş yerində çox mənzilli evlər tikilib.1970 ci ildə Lomonovski adına metro stansiya açıldı.Keçmiş məzarlığın ərazisində Lomonosov bağı və Vinoqradovski meydanı da var.Lomonosov bağında dindarlar müqəddəs Ruhlu məbəd tikmək istəyirlər.
• Sankt-Peterburqda dağıdılmış (iki məzar daşı qalmış) Vıborq Roma Katolik qəbiristanlığının ərazisinin bir hissəsində təkcə şəhərdə deyil,həm də Rusiyada 40 minə yaxın insan dəfn edilmişdir.
• 1931-1933 cu illər də Mineral küçələrin əsası qoyuldu. 1970 ci ildə məzarlıqların yerində məişət binaları və tikililər yerləşdi.
• Mitrofonov qəbiristanlığının tikilmə planlarına təşkilatçılar qarşı çıxır.Bu da Mitrofanov cəmiyyətidir.Əcdadlarin sümükləri üzərində kommersiya tikililərinin və yaşayış yerlərinin tikilməsinə qarşı çıxırlar.
• Nijni Novqorodda Pyotr və Paul qəbirstanlığını dağıdaraq,Klubinin öz məzar daşı saxlanılmaqla Klubin parkı salınmışdır. Barnaulda keçmiş Naqornoye qəbiristanlığı VDNX-a,Permdəki yepiskoplar qəbiristanlığı isə zooparka çevrildi.

Ədəbiyyat

• Кобак, Александр Валерьевич, Пирютко, Юрий Минаевич. Исторические кладбища Санкт-Петербурга (2-е изд 1500 nüs.). М.-Спб.: Центрполиграф. 2011. ISBN 978-5-227-02688-0.