Sintetik yağlar

Sintetik sürtkü yağları -porşenli və qazturbinli mühərriklərdə kompressor və soyuducu maşınlarda , dişli ötürücü reduktorlarda (ilk növbədə vintli), dəqiq cihazlarda , hidravlik sistemlərdə və başqa mexanizmlərdə, həmçinin də istilik daşıyıcısı kimi və elektroizolyasiya, konservasiya sürtkü yağlarının alınmasında və yüksək keyfiyyətli texnoloji, plastik qatı yağların alınmasında baza əsası kimi tətbiq olunan üzvi (o cümlədən element-üzvi) birləşmələrdir.

Sintetik yağların tarixi

Sintetik yağların istehsalının inkişaf tarixi bir amerikan tədqiqatçısının sözünə görə, sərt rus qışında Stalinqrad döyüşlərində meydanda alman texnikasının hərəkətinin donduğu(iflic etdiyi) vaxta təsadüf edir. Döyüş texnikasının soyuqda hərəkət edə bilməməsi almanları təcili olaraq aşağı temperaturlarda donan sürtkü yağları işləıyib hazırlamağa təhrik etdi. Bunun üçün Almaniyanın Düsseldorf şəhərində sintetik sürtkü yağı istehsal edən zavod tikilmişdi. Almanlar sintetik yağ almaq qərarına bir neçə min kimyəvi birləşmələr sintez edərək sınaqdan keçirdikdən sonra gəlmişdilər. Seçim isə dikarbon turşularının efirləri(Diizooktilsebasinat)olmuşdur. Buna baxmayaraq, yeni sintetik yağları aviasiyada tətbiq etmək almanlara nəsib olmamışdı. Düsseldorf şəhəri amerikalılar tərəfindən işğal edilmiş, zavod isə Amerikaya köçürülmüşdü. Sovetlər ölkəsində sintetik yağlar və bu yağlara aid məsələlərlə əsasən, aviasiya sənayesi, istehsalla isə Neft Kimya sənayesi nazirliyi məşğul idi. Keçən əsrin 60-cı illərinə yaxın təcrübi-sənaye miqyasında pentaeritrit efiri bazası əsasında sintetik yağ buraxılmışdı. Həmin vaxtlarda sintetik yağlar kimi, sebasin turşusunun efirləri ilə yanaşı trimetanolpropan, neopentilqlikol və bir sıra başqa mürəkkəb efirlər əsasında alınan yağlar da dünyada tanınmışdı və sürtkü yağlarına aid tələblər getdikcə artmağa başlamışdı. Başqa sözlə, sintetik yağlar özüllü maye olub fərqli üsullarla sintez yolu ilə müxtəlif monomerlərdən alınan oliqomer və ya polimerlərdir.

Sintetik yağların xassələri

Sintetik yağların xassələri, onların siniflərə bölünməsində əsas götürülən kimyəvi quruluşundan asılıdır:

• izoparafinlər , poliolefinlər və ya alkilbenzol əsasında alınan karbohidrogen yağları;
• biratomluı spirtlər və ikiəsaslı turşular əsasında alınan diefir yağları;
• poliol efirləri, poliqlikol efirləri və ya fosfat turşusu efirləri əsasında alınan poliefir yağları;
• Fülorlu karbohidrogen yağları;
• Silikon yağları

Bəzi sintetik yağların ayrı-ayrı xassələri onların aviasiya yağı kimi tətbiqinə imkan vermir:

• Fosfat turşusu efirləri əsasında olan poliefir yağlarının özlülük indeksi kifayət etmir(0-dan-30 qədərdir);
• fulortərkibli karbohidrogen yağları aşağı qaynama temperaturu və özlülük xüsusiyyətləri vardır;
• Silikon yağları mineral yağlarla qarışmır və kifayət qədər yağlayıcı və yeyilmə xassələrinə malik deyildir.
• Poli-alfa-olefinlər(PAO) — karbohidrogen sintetik mayelərdir.

Sənaye miqyasında desenin oliqomer və ya qisa zəncirli polimerini sintez etməklə alınırlar. Yüksək özlülük indeksi poli-alfa-olefin yağlarını geniş temperatur diapazonunda istifadə etməyə imkan verir. Tərkibində metalların və kükürdlü birləşmələr kimi qarışıqların olmaması yağın korroziyaya qarşı yüksək xassələrini təmin edir. Mineral yağlarla yaxşı qarışdığı üçün poli-alfa-olefinlər sintetik komponent kimi yarımsintetik yağların istehsalında tətbiq edilir. Başqa sintetik yağlarla müqayisədə çox da baha olmayan poli-alfa-olefin yağları sintetik yağlar aləmində daha geniş istifadə olunur. Son vaxtlar daha ucuz hidrokrekinq yağları baza yağları bazarında poli-alfa-olefinlər yağlarını çox sıxışdırsa da , sonuncuların hələ də bir çox üstünlükləri vardır:

• çox aşağı donma temperaturuna malik olması(xətti quruluşlu parafin karbohidrogenləri olmadığı üçün);
• yüksək termostabilliyi və oksidləşməyə qarşı davamlılığı(doymamış karbohidrogenlər olmadığından);
• tərkibinin bircinsliliyi (eyniliyi)ilə təmin olunması, az uçucu və az kokslaşma qabiliyyətinə malik olması .

Poli-alfa-olefin yağlarının çatışmayan cəhətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:

• mineral yağlarla müqayisədə bəzi aşqarların bunlarda pis həll olması;
• elastomerlərlə pis uyuşması (rezin kipləşdiricilər elastikliyini itirərək bərkiyir.sıxılır)

Hər iki çatışmazlıq az miqdar mürəkkəb efir əlavə etməklə aradan qaldırılır.

Diefir yağları

Diefir yağları ikiəsaslı turşuların biratomlu spirtlərlə (məs., sebasin turşusunun izooktil efiri) və ya birəsaslı turşuların çoxatomlu spirtlərlə qarşılıqlı təsirindən alırlar. Diefirlər poli-alfa-olefinlər yağlarına nisbətən daha müxtəlif quruluşa malikdir. Onlar mineral yağlarla yaxşı qarışırlar. Mineral yağlarla müqayisədə diefir yağları daha yüksək özlülük indeksinə və termostabilliyə , daha aşağı donma temperaturuna malik olub, az uçucu və alışqandır(yanandır). Diefir yağlarının yüksək həlletmə qabiliyyəti sayəsində qatran və şlamları həll edərək mühərriyin hissələrinin təmizliyini təmin edir. Praktikada diefir yağları başqa yağların istifadəsi zamanı mühərrikdə əmələ gələn yığıntıları(çöküntüləri) təmizləyə bilir. Diefir sintetik yağların çatışmayan cəhəti təbii və sintetik rezin məmulatlarına qarşı dağıdıcı xassəyə malik olmasıdır. Bu zaman salniklər(kipgəclər), rezin aralıq qatları (prokladka) və s. şişir və yumşalır. Bu səbəbdən kimyəvi inert kipləşdiricilərdən istifadə etmək lazım gəlir.

Poliefir yağları

Sintetik aviasiya yağlarının istehsalı üçün əsas kimi pentaeritrit efiri geniş tətbiq edilir(ПЭТ). Pentaeritriti Ca(OH)2 iştirakı ilə formaldehidin asetaldehidlə qarşılıqlı təsirindən alırlar. C(CH₂OH)₄. Pentaeritrit spirtinin C₅ – C₉ sintetik yağ turşuları ilə efirləşmə reaksiyası nəticəsində yaxşı yüksəktemperatur xassələrə malik Pentaeritrit efiri alınır. Pentaeritrit efiri əsasında sürtkü yağı öz fiziki-kimyəvi xassələrini müvəffəqiyyətlə 250⁰C-yə qədər dəyişmir.

Silisium –üzvi birləşmələr

Son 10 illikdə aviatexnikada xüsusi maye və sürtkü yağı kimi üzvi birləşmələrin mühüm sinfindən olan polimer silisium – üzvi birləşmələri geniş tətbiq sahəsi tapmışdır. Molekul zənciri carbon atomlarından əmələ gələn və karbohidrogenlərdən ibarət təbii neft yağlarından fərqli olaraq , polisiloksanlar molekul zənciri siloksan qrupu adlanan və bir-birini əvəz edən silisium və oksigendən ibarətdir. Silisium atomuna yan zəncirdən müxtəlif quruluşlu karbohidrogen və başqa üzvi radikallar birləşir. Molekul zəncirinin uzunlügu, quruluşu və yan zəncirindən asılı olaraq polisiloksanlar müxtəlif fiziki-kimyəvi xassələr daşıyır. Silisium –üzvi birləşmələrin fərqləndirici xassəsi, onların oksidləşməyə , yüksək temperatura, rütubətə davamlı və yaxşı özlülük-temperatur xüsusiyyətinin olmasıdır. Silisium –üzvi birləşmələrin yüksək termiki davamlığı onların 350⁰C-də uzun müddətli istismar şəraitində tətbiqinə imkan verir. Yüksək temperaturlarda işləyə bilən güclü reaktiv mühərrikləri üçün sintetik sürtkü yağlarının alınmasında baza əsası ola bilər. Sürtkü yağı və mayelər kimi metil- və etil radikalları ilə olan silisium –üzvi polimerlərn praktiki əhəmiyyəti vardır.

Fenilpolisiloksan birləşmələri

Fenilpolisiloksan birləşmələri də mövcuddur. Polisiloksanlar rəngsiz, şəffaf müxtəlif özlülüyü olan yağlı mayelərdir. Onlar karbohidrogenlərdə yaxşı həll olur, spirtlərdə, suda və digər polyar həlledicilərdə həll olmurlar.

Mənbə

• Динцес А.И., Дружинина А.П. Синтетические смазочные масла. — М.: Гостоптехиздат, 1958. — 350 с.
• Синтетические смазочные материалы и жидкостей: Под ред. Р. С. Гундерсона и А. В. Харта. -М.: Химия, 1965. −1984 с5.
• Горючие смазочные материалы(Энциклопедический толковый словарь-справочник),Изд-ние 2-ое; Под ред-ей В. М.Школьникова, М.,Изд. центр "Техинформ", 2010г.
• Maмедьяров М.А. Синтетические эфирные смазочные масла. "Эльм, Баку – 2017.396 стр.
• Хаттон Р. Е., Жидкости для гидравлических систем, пер с англ.,М. –1965;
• Гуреев А.А., Фукс И.Г. Лашхи В.Л., Химмотология ,М., 1986. С.245–250.