Sitat vermək hüququ

Sitat vermək hüququ (ing. Right to quote) — müəllif hüquqları ilə qorunan materialdan icazəsiz müəyyən məhdudiyyətlər daxilində sitat gətirmək hüququnu ifadə edir. Bu hüquq əsasən ədalətli istifadə (ing. fair use) və ya ədalətli rəftar (ing. fair dealing) prinsipləri çərçivəsində tətbiq olunur. Sitat vermək hüququ, elmi, tədqiqat və ya tənqidi əsərlərdə mənbə materiallarından sitat gətirməyə imkan verir, eyni zamanda orijinal müəllifin hüquqlarını qorumaq üçün bəzi qaydalara əməl edilməsini tələb edir.

Əsas xüsusiyyətləri

Sitat vermək hüququ müəllif hüquqları ilə qorunan materialın kiçik hissələrinin istifadə olunmasına icazə verir. Məqalələrdə, kitablar və ya tədqiqat işlərində mənbələrin dəqiq şəkildə göstərilməsini təmin etmək məqsədi daşıyır. Sitatın ölçüsü və miqyası, istifadə olunan mətnin məqsədinə uyğun olmalıdır və əsərin əsas məzmununu kopyalamaq məqsədini daşımamalıdır. Sitat vermək hüququndan istifadə edərkən, istifadə olunan mətnin orijinal müəllifi və mənbə dəqiq şəkildə göstərilməlidir. Müəllif hüquqlarına hörmət göstərməyə və oxucuların orijinal mənbəyə müraciət etməsinə imkan yaradır. Sitatlar əsasən tənqidi məqalələrdə, akademik və elmi tədqiqat işlərində və ya tədris məqsədilə istifadə olunur. Sitat vermək, müəllif hüquqları ilə qorunan materialın ədalətli və qanuni şəkildə istifadəsinə imkan verir. Sitat vermək hüququ akademik və ədəbi yaradıcılığı təşviq edir. Sitat vermək hüquq, yazıçıların, tədqiqatçıların və tələbələrin mövcud məlumatlardan yararlanaraq yeni fikirlər və mülahizələr irəli sürməsinə imkan verir.

Hüquqi əsasları

Ədalətli istifadə və ədalətli rəftar prinsipləri

Bir çox ölkənin müəllif hüquqları qanunlarında "ədalətli istifadə" və ya "ədalətli rəftar" prinsipləri tətbiq edilir. Bu prinsiplər əsasında sitat gətirən şəxsin müəllif hüquqları pozuntusuna yol vermədən müəyyən materialları məhdud miqyasda istifadə etməsi mümkün olur. Ədalətli istifadə sitatın miqyasına, məqsədinə və istifadə olunan əsərin xarakterinə əsaslanır.

Sitat vermək hüququ, həmçinin beynəlxalq müəllif hüquqları müqavilələri, məsələn, Berne Konvensiyası çərçivəsində tanınır. Bu konvensiya, müəllif hüquqları ilə qorunan materialın məhdud şəkildə sitat gətirilməsinə icazə verir, şərtlə ki, tənqid, təhlil və ya elmi məqsədlərlə edilsin.

Hüquqi məhdudiyyətlər və qaydalar

• Əsərin əsas hissəsi olmamalıdır — sitat gətirərkən orijinal əsərin böyük hissəsini kopyalamamaq lazımdır. Sitat vermək hüququ yalnız kiçik bir hissənin istifadəsinə icazə verir və əsərin əsas məzmununun dəyişdirilməməsi vacibdir.
• Ticarət məqsədli istifadə — əgər sitat kommersiya məqsədli istifadə olunursa, məsələn, məhsul reklamında və ya satış məqsədli materiallarda, bu, artıq müəllif hüquqlarının pozulması kimi qiymətləndirilə bilər. Sitatlar kommersiya deyil, əsasən təhsil, tədqiqat və tənqid məqsədləri üçün istifadə edilməlidir.
• Sitatın orijinalını təhrif etməmək — orijinal məzmunu təhrif edərək sitat gətirmək yolverilməzdir. Mənbənin mənası və ya müəllifin mövqeyi dəyişdirilərək sitat gətirildikdə bu, müəllif hüquqlarının pozulmasına səbəb ola bilər.

Nümunə

1. Tədqiqat işlərində — tədqiqatçı bir məqalədə əvvəlki müəlliflərin işlərindən sitat gətirə bilər, şərtlə ki, mənbəyə düzgün istinad edilir və sitatın məqsədi elmi və tənqidi xarakter daşıyır.
2. Ədəbiyyat tənqidi — ədəbiyyat tənqidçiləri bir romanın müəyyən hissələrindən sitat gətirə bilərlər, bu zaman həmin sitatlar əsərin tənqidi və təhlili üçün istifadə olunur.
3. Jurnalistika — bir jurnalist başqa bir yazıdan sitat gətirə bilər, amma mənbəyə istinad etməlidir və sitatın məqsədi məlumat vermək və ya analiz etmək olmalıdır.

Sitat vermək hüququ müəllif hüquqları ilə qorunan materialdan qanuni şəkildə kiçik bir hissənin istifadəsinə icazə verən mühüm bir hüquqdur. Bu hüquq elmi tədqiqatların, tədrisin və tənqidi məqalələrin yazılmasında mühüm rol oynayır və yaradıcı işləri təşviq edir. Bununla belə, sitat gətirərkən mənbəyə düzgün istinad etmək, istifadəni məhdudlaşdırmaq və əsərin mənasını dəyişdirməmək vacibdir.