Vikipediya

Sizif haqqında mif

Sizif haqqında mif (fr. Le Mythe de Sisyphe) — fransız yazıçı Alber Kamünün kitab həcmindəki fəlsəfi essesi. Essenin orijinalı 1942-ci ildə, Castin O'Brayen tərəfindən tərcümə edilmiş ingiliscə versiyası isə ilk dəfə 1955-ci ildə çap olunur.

Sizif haqqında mif
fr. Le Mythe de Sisyphe
Müəllif Alber Kamü
Janrlar esse
Mövzu ekzistensializm, absurdizm
Orijinalın dili fransız
Ölkə Fransa
Orijinalın nəşr ili 1942
Nəşriyyat Qallimard Nəşriyyatı

Sorn Kyerkeqor, Artur Şopenhauer, Fridrix Nitsşe kimi filosoflardan təsirlənən Kamü özünün absurd fəlsəfəsini irəli sürür. Absurdizm insanın "öz həyatına məna qatmaq" kimi ən təməl ehtiyacına kainatın "yersiz sükut"la qarşılıq verməsidir.[1] Kamü insan həyatının absurdluğunu yunan mifologiyasındakı Sizif obrazının vəziyyətinə bənzədir. Belə ki, tanrılar onu iri bir daş parçasını dağ ilə üzüyuxarı qaldırmaqla cəzalandırırlar və o, daşın sonda yenə də aşağıya yuvarlanacağını bildiyi halda, bu mənasız tapşırığı ömrünün sonuna qədər yerinə yetirməyə məhkumdur.

Esse ilə Kamünün Yad romanı (1942), Anlaşılmazlıq (1942) və Kaliqula (1944) tamaşaları, xüsusilə də Üsyan (1951) essesi ilə arasında müəyyən oxşarlıqlar nəzərə çarpır.

Tarixi

redaktə

Kamü esse üzərində işləməyə 1940-ci ildə Fransanın işğal olunduğu, yəni milyonlarla insanın alman ordusundan qaçdığı dövrdə başlayır. Essedə yazılanların bu hadisə ilə birbaşa demək olar heç bir əlaqəsi olmasa da, gözü qarşısında baş verənlər Kamüyə absurdu anlamağa daha çox kömək edir.[2] O, kitabın önsözünü 1955-ci ildə Parisdə olarkən yazır. Bu önsöz kitabın O'Brayen tərəfindən tərcümə olunmuş versiyasına da daxil edilib.

  Hətta biri Tanrıya inanmırsa belə, bu, onun intiharına bəraət qazandırmır.[3]  

Məzmunu

redaktə

Paskal Piyaya həsr olunan esse 4 fəsil və bir əlavədən ibarətdir.

Birinci fəsil: Absurd düşüncə

redaktə

Həqiqətən vacib olan yeganə fəlsəfi problemin intihar olduğunu düşünən Kamü bu suala cavab verməyi qarşısına məqsəd qoyur: Həyatın mənasızlığını və absurdluğunu anlamaq mütləq şəkildə intihar etməyi gərəkdirir?

O, sualına cavab axtarmağa absurd vəziyyəti təsvir etməklə başlayır: biz həyatımızı sabaha olan ümidimizin üzərində qururuq, buna baxmayaraq, sabahki gün bizi ölümə daha da yaxınlaşdırır və əsas düşmənimizdir; insanlar həyatını sanki ölümün qaçılmazlığından xəbərsizmiş kimi yaşayır. Romantikləşmiş düşüncələri bir kənara qoysaq, dünya yad və qeyri-insani bir yerdir. Gerçək bilik dediyimiz şeyin mövcud olması mümkün deyil. Rasionallıq və elm dünyanı izah etməkdə acizdir, çünki onların irəli sürdüyü şeylər sadəcə mənasız abstraksiyalar və metaforalarla nəticələnir.

  Özünü büruzə verdiyi andan etibarən absurd ən iztirablı ehtirasa çevrilir.[4]  

Əslində, absurd olan dünyanın özü yox, insanın dünya haqda fikirləridir: insanın anlamaq ehtiyacı dünyanın mənasızlığı,[5] “mütləq və vahid olana duyduğu aclıq” isə “bu dünyanı rasional və ağlabatan bir prinsipə uyğunlaşdırmağın mümkünsüzlüyü” ilə üz üzə gələndə absurd baş qaldırır.[6]

Daha sonra Kamü, bu absurdluq duyğusu ilə mübarizə aparmağa çalışan Martin Haydeqqer, Karl Yaspers, Lev Şestov, Sorn Kyerkeqor və Edmund Husserli tənqid edir.[7] Adı çəkilən bu filosofların hamısı qaçılmaz absurd vəziyyətlə ziddiyyət təşkil edən nəticələrə gələrək “fəlsəfi intihar”a əl atırlar. Kyerkeqor və Şestov bunu ağıldan üz döndərib Tanrıya üz tutmaqla, Husserl isə ağlı ucaldıb, sonda Platonun ideyalar nəzəriyyəsində qərar tutmaqla edir.

Kamü absurdu qəbul etməyin intihara yol açdığı fikrini kəskin şəkildə rədd edir. Əksinə, absurdu qəbul etmək bu mənasız dünyada qısa həyatlarımızı yaşamağa, sonra da ölməyə məhkum olunmuş ağlı başında insanlar olduğumuzun fərqində ola-ola bu həyatı doya-doya yaşamaqdır. Arzularımızla reallıq arasındakı heç vaxt bitməyən bu toqquşma bizim də daim konflikt şəraitində yaşamağımız deməkdir. Bu, eyni zamanda həyatımızın mənasızlığı və bizi gözləyən ölümə qarşı üsyandır.

Absurdun fərqinə varan insanı daha onun metafiziki azadlığı maraqlandırmır, çünki indi onun əldə etdiyi azadlıq fərqlidir: o, artıq daha yaxşı bir gələcəyə və ya əbədiyyətə ümid bəsləmir, həyatın mənasını axtarmaq və ya məna yaratmaq ehtiyacı duymur.

  Absurd bir şeyi aydınlaşdırır: gələcək yoxdur. Bu gerçək bundan sonra daxili azadlığımın səbəbidir.[8]  

Absurdu qəbul etmək bu mənasız dünyanın insana təklif etdiyi hər şeyə qucaq açmaq deməkdir. Məna olmayan həyatda heç bir dəyər bölgüsü də yoxdur. Beləliklə, sonda Kamü absurdluğunun fərqinə vararaq

onunla yaşamağın üç şeylə nəticələndiyi fikrində dayanır: üsyan, azadlıq və ehtiras.[9]

İkinci fəsil: Absurd insan

redaktə

Absurd insan necə yaşamalıdır? Aydındır ki, bu həyat əxlaqi normalara əsaslanmır. Əxlaqi normalara əməl olunması fikri ya insanın Tanrıya olan inamından qaynaqlanır, ya da etdiyi hər hərəkətə haqq qazandıra bilsin deyə elə insanın özü tərəfindən yaradılıb. Absurd insan Tanrıya inanmır və kiminsə ona necəsə bəraət qazandırmasına ehtiyac duymur. Dürüstlüyün qaydalara ehtiyacı yoxdur.[10]

  İvan Karamazov iddia edir: “Hər şeyə icazə verilir”. [...] Absurd bütün hərəkətlərə haqq qazandırmır. Hər şeyə icazə verilməsi heç nəyin qadağan olunmadığı mənasına gəlmir.[11]  

Daha sonra Kamü absurd həyat yaşayan insanlardan nümunələr gətirir. O, buna qadınları başdan çıxaran və həyatını dolu-dolu, ehtirasla yaşayan Don Juanla başlayır. Kamü Don Juanın çarəsizcəsinə gerçək sevgini axtarması, amma tapa bilməməsi, hiyləgər və ya melanxolik olması kimi dəfələrlə səsləndirilmiş fikirləri rədd edir. Əksinə, iddia edir ki, o, sadəcə indiki anın ehtirasları üçün yaşayır. O, həyatını ona məna qatmağa çalışmadan, belə bir ümidi olmadan və etdiklərinin fərqində ola-ola edir.

 

Don Juan melanxolikdir? Böyük ehtimal ki, yox. [...] İnsanların melanxolik olmaq üçün adətən iki səbəbi olur: onlar ya nəyisə bilmirlər, ya da nəyəsə ümid edirlər. Don Juan isə hər şeyi bilir və heç nəyə ümid bəsləmir.[12]

 

Kamünün absurd insana ikinci misalı aktyordur. Lakin o, filmləri ilə ölümsüzləşən film ulduzlarına yox, sadəcə səhnədə çıxış edən teatr aktyorlarına istinad edir. Aktyorun həm özünün, həm də canlandırdığı obrazın ömrü tez uçub gedir. Bundan əlavə, onların ad-sanı da qısamüddətli olur. Roman yazan biri ölümündən sonra şöhrət qazanacağına ümid eləyə bilər, amma aktyor bilir ki, onun şan-şöhrəti qarşısında çıxış etdiyi tamaşaçılarla məhdudlanıb və sadəcə bir-neçə saat çəkəcək.[13] Bu vəziyyət bir müddət teatrda aktyorluq edən, hətta Karamazov qardaşları tamaşasında İvan Karamazovun rolunu özü ifa edən Kamüyə tam olmasa da, müəyyən mənada yaxşı tanış idi.[14]

Oxucuya təqdim olunan üçüncü absurd insan obrazı isə işğalçıdır. İkinci Dünya müharibəsi zamanı Fransa Müqavimət Hərəkatının üzvü olan Kamü bu hissədə öz təcrübələrinə də əsaslanır. Absurd insana görə, bütün mübarizələr mənasız olduğu kimi, heç bir qələbə də əbədi deyil və onun həyatını ümid etmədən apardığı mübarizə müəyyənləşdirir.

Üçüncü fəsil: Absurd yaradılış

redaktə

Essenin üçüncü hissəsində Kamü absurd həyatın ən yaxşı nümunəsi olan yaradıcılıqdan danışır. Yaradıcılığın özü kimi, özündə ehtiva etdiyi həzz duyğusu də absurddur. Kamünün təsirləndiyi yazıçılardan olan Nitsşenin “İncəsənət həqiqətdən ölməyək deyə mövcuddur” sözləri də bu fikri təsdiq edir.[15]

Yaratmaq ikili həyat yaşamaqdır, amma bunun aktyorun səhnədəki həyatından və ya ölümündən daha əhəmiyyətli olduğunu deyə bilmərik. Absurd insan nə edirsə etsin, sadəcə gerçəkliyi, həqiqətən var olanı təkrarlayır və ya yenidən yaradır. O, həyatı anlamağa yox, sadəcə təsvir etməyə çalışır. İncəsənət həyatın müxtəlif aspektlərini özündə əks etdirsə də, ona əlavə heç nə qata bilmir.

  Absurd insan üçün önəmli olan məsələni izah və həll etmək yox, onu təcrübə və təsvir etməkdir. Hər şey açıq-aşkar özünü büruzə verən laqeydliklə başlayır.[16]  

Yaratmaq pantomimaların ən böyüyüdür. Bütün bunlara baxmayaraq, insan yaradıcılığa sığına bilməz, çünki o da özlüyündə absurddur.[16] Vizual incəsənət və musiqi üçün absurd olmaq heç də çətin deyil, çünki onlar nəyisə izah etmədən də asanlıqla göstərə bilirlər.[17] Yəni, absurdluq onların təməlindədir. Lakin dil və sözlər belə deyil, onlar məhz nələrisə izah etmək üçün var. Buna görə də, Kamü sırf bədii yaradıcılıq məsələsinə toxunur və bədii yaradıcılığın absurd ola bilib-bilməyəcəyini sorğulayır. Belə ki, o, Dostoyevskinin Yazıçının gündəliyi, Cinlər (roman) və Karamazov qardaşları əsərlərini bu kontekstdə araşdırır. İlk iki əsərdə fəlsəfi intihar mövzusuna yer verilir. Cinlər əsərindəki Kirilov obrazı yazıçının dili ilə desək “məntiqli intihar” edir.[18] Həyatın mənalı olması üçün Tanrı mövcud olmalıdır, amma Kirilov onun mövcud olmadığından əmindir. Onun intihar etməsi əslində Tanrının mövcud olmaması fikrinə qarşı etdiyi bir üsyan, eyni zamanda, özü üçün açdığı yeni bir ümid qapısı idi. Sonda ümid və inama aparan yolu tapması Kirilovu absurd qəhrəman olmaqdan çıxarır. Sonluq fərqli olsa da, eyni məntiqi nəticə Karamazov qardaşları üçün də keçərlidir.

 
Sizifin 1549-cu ildə Tisian Veçellio tərəfindən çəkilən şəkli

Dördüncü fəsil: Sizif haqqında mif

redaktə

Son fəsil essenin adını daşıyan Sizif haqdadır. Sizif yəqin ki, yaşadığı həyatla yox, aldığı cəza ilə daha çox anılır.

  Allahlar Sizifə iri bir daşı dağın zirvəsinə qaldırmaq cəzasını kəsdilər; daşsa ora çatar-çatmaz təzədən üzüaşağı yuvarlanırdı. Onların fikrincə, faydasız və mənasız əməkdən ağır və dəhşətli cəza yoxdur.[19]  

Sizifin niyə cəzalandırıldığı ilə bağlı bir çox versiya mövcuddur. Bir versiyaya görə, Sizif Zevsin Asopun qızı Eginanı qaçırmasına şahid olur və Korinf qalasına su çəkməsi qarşılığında ona kömək əlini uzadacağını bildirir. Başqa birində isə, Sizif Ölümü zəncirlədiyi üçün Pluton tərəfindən cəzalandırılıb yeraltı dünyaya göndərilir, daha sonra isə arvadından onun sözünü çeynədiyi üçün intiqam almaq bəhanəsiylə Aiddən birdəfəlik icazə alıb yer üzünə qalxır. Lakin yer üzünün işığını, naz-nemətini görən Sizif yeraltı dünyaya qayıtmaqdan imtina edir. Heç bir hədə-qorxuya boyun əyməsə də, sonra yenə cəhənnəmdə yaşamağa məhkum edilir.[20]

  Sizif göylərin ildırımlarındansa, Yer üzərindəki suların xeyir-duasını üstün tutdu. Cəzası cəhənnəm əzabı oldu.[19]  

Kamü Sizifin absurd qəhrəman olduğunu bildirir. Bu, özünü onun həm yer üzündə, həm də yeraltı dünyada olarkən etdiyi hərəkətlərdə büruzə verir. Tanrılara qarşı etinasızlığı, ölümə qarşı nifrəti və yaşamaq eşqi ona çox baha başa gəlir.[21]

Sizifin başına gələnlər bütün versiyalarda nəql edilsə də, onun bu cəzaya necə dözdüyü, nə hisslər keçirdiyi barədə məlumat verilmir və bu, oxucunun təxəyyülünə buraxılır. Kamünü əsas maraqlandıran şey daşın yenidən aşağıya yuvarlandığı anda Sizifin nələr düşündüyü, hansı halda olmasıdır. Onun taleyi ancaq ona görə faciəvi hesab oluna bilər ki, o, öz taleyinin absurdluğunu və bu cəzadan heç cür qurtuluş olmadığını anlayır. Amma digər tərəfdən, bütün bunları anlaması onu taleyindən də yuxarı yerlərə qaldırır.[22]

Kamü iddia edir ki, Sizif ona verilən bu mənasız və işgəncə dolu tapşırığı hətta şən halda da etmiş ola bilər. Sadəcə geridə qoyduğu dünya haqda düşünəndə onu kədər bürüyür.[22] Kamünün fikrincə, xoşbəxtlik və absurdluq bir-biri ilə yaxından əlaqəlidir. Çünki hər ikisi eyni səbəb və nəticədən doğur: biz anlayırıq ki, özündə ümid ehtiva etməyən taleyimiz sadəcə özümüzə məxsusdur və həyatımız öz taleyimizi nəyə çeviririksə, məhz ondan ibarətdir.[23]

  Sizifi bəxtiyar saymamaq üçün əlimizdə heç bir əsas yoxdur.[24]  

Əlavə

redaktə

Essenin əlavəsi Franz Kafkanın əsərlərində ümid və absurdluq adlanır. Kamü yazıçının əsasən Məhkəmə və Qəsr əsərlərini nəzərdən keçirir və bildirir ki, Kafkanın əsərləri absurd vəziyyəti özündə çox gözəl şəkildə ifadə edir, amma sonda o, absurd yazıçı ola bilmir. Çünki əsərində bir ümid parıltısı hələ də gözə dəyir.[25] Məhkəmə əsərində yer üzündə heç bir ümid olmadığı nəticəsinə gələn Kafkanın Qəsr əsərində bunu inkar etməsini Kamü belə ifadə edir:

  Məhkəmə və Qəsr bir istiqamətdə irəliləmirlər. [...] Məhkəmə tərəfindən ortaya qoyulan problemi Qəsr müəyyən mənada həll edir. [...] Məhkəmə diaqnoz qoyur, Qəsr isə bunun müalicəsini düşünür. Amma təklif olunan müalicə xəstəliyi sağaltmır. [26]  

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Kuiper, Kathleen. "The Myth of Sisyphus". Encyclopedia Britannica. 1 October 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 November 2019.
  2. ↑ Kirsch, Adam. "Why Albert Camus Remains Controversial". The Daily Beast. 20 October 2013. 5 July 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 November 2019.
  3. ↑ Camus, Albert. The Myth of Sisyphus and Other Essays. New York: Alfred A. Knopf. 1955. ISBN 0-679-73373-6.
  4. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 27
  5. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 38
  6. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 51
  7. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 31
  8. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 57
  9. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 62
  10. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 64
  11. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 65
  12. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 67
  13. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 74
  14. ↑ "Dostoevsky's Ivan Karamazov: Inspiration to Albert Camus". 2022-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-06.
  15. ↑ David.B. Allison (1985). The New Nietzsche: Contemporary Styles of Interpretation Arxivləşdirilib 2021-01-12 at the Wayback Machine. MIT Press. səh. 164
  16. ↑ 1 2 Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 87
  17. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 91.
  18. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 96
  19. ↑ 1 2 Alber Kamü (2003). Seçilmiş əsərləri Arxivləşdirilib 2021-01-09 at the Wayback Machine. “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi. səh. 484
  20. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 107-108
  21. ↑ Alber Kamü (2003). Seçilmiş əsərləri Arxivləşdirilib 2021-01-09 at the Wayback Machine. “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi. səh. 485
  22. ↑ 1 2 Alber Kamü (2003). Seçilmiş əsərləri Arxivləşdirilib 2021-01-09 at the Wayback Machine. “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi. səh. 486
  23. ↑ Alber Kamü (2003). Seçilmiş əsərləri Arxivləşdirilib 2021-01-09 at the Wayback Machine. “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi. səh. 486-487
  24. ↑ Alber Kamü (2003). Seçilmiş əsərləri Arxivləşdirilib 2021-01-09 at the Wayback Machine. “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi. səh. 488
  25. ↑ Sleasman, Brent. Albert Camus and the Metaphor of Absurdity. Salem Press. 2011. ISBN 9781587658259.
  26. ↑ Albert Camus (1975). The Myth of Sisyphus. Penguin Books. səh. 117

Mənbə

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Sizif_haqqında_mif&oldid=7178813"