Konspirasiya nəzəriyyəsi

Konspirasiya nəzəriyyəsi (conspiracy theory (ing.) və ya daha öncə konspirologiya (ingiliscə conspiracy və q.yun. λόγος, loqos) ictimaiyyət tərəfindən müəyyən bir şəkildə qəbul edilmiş hər hansı bir hadisə haqqında inkişaf etdirilmiş, ictimaiyyətdən gizli saxlandığı iddia edilən məlumatlarla və ya hadisənin arxasındakı görünməyən güclərlə əlaqələndirilən alternativ şərhlərə verilən addır. Bəziləri konspirasiya nəzəriyyələri çıxaran kəsləri paranoyak, diqqəti cəlb etməyə çalışan ya da səhv istiqamətləndirmələrlə cəmiyyəti yanıldaraq bundan siyasi, iqtisadi (ya da mediatik) çıxar təmin etməyə çalışan kəslər olaraq görür və iddiaları gülünc və əhəmiyyətsiz qəbul edirlər. Kənar yandan bu tip iddialar məşhur mədəniyyət sahəsində hər vaxt özünə yer tapa bilmiş, diqqəti cəlb etməyi bacara bilmişdir. Konspirasiya nəzəriyyəsinin daha əvvəlki dövrlərdə konspirologiya (ingiliscə conspirology) adlandırılması isə təsadüfi deyil. Belə ki, konspirologiyaya həqiqətən də ciddi bir elm kimi baxan dönəmlər olub. Mişel Fuko iddia edirdi ki, hələ XVI əsrdə bir şeyin və ya səbəbin üst-üstə düşməsi və işarəsi dünyanın harmoniya və ardıcıllığının sübutu hesab edilirdi. Lakin 19-cu əsrdən başlayaraq işarələr arasında əlaqə axtarmağı pis və xoşagəlməz hala gətirdilər. “Müasir siyasi iqtisadiyyat bizə öyrədir ki, kiçik, yaxşı təşkil olunmuş qruplar çox vaxt daha geniş ictimaiyyətin maraqlarından üstündür”. Bu sözlər sui-qəsd nəzəriyyəçisinə deyil, tanınmış liberal amerikalı iqtisadçı və iqtisadi şərhçi, iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatına namizəd Pol Kruqmana məxsusdur. Bu barədə B.Dizraeli bunu qeyd etmişdir: "Dünyanı gizli qüvvələr və onların gizli cəmiyyətləri idarə edir".

Lakin zaman keçdikcə elm adamlarına görə konspirasiya iddialarına uyğun cəmiyyətlər uzun davamlı siyasi, iqtisadi və ya əxlaqi çöküntü yaşayan və ya özlərinə qarşı əhəmiyyətli bir təhdid yönəldiyini düşünən insanlardır. Kənar yandan, İngilis sosioloq Mark Fensterə görə sənədləşdirilə bilən bir çox konspirasiya nəzəriyyəsinin boş çıxması, bunların hamısının əhəmiyyətsiz olmaları mənasını vermir. Fenster, bu nəzəriyyələrin ortaya qoyduğu gerçəyin, cəmiyyətdə mövcud olan sistemə qarşı ümumi etibarsızlıq və xüsusilə hər şeyin səthdə şəffaf və azad göründüyü demokratik sistemlərdə əslində altdan alta davam edən başqa mexanizmlərin var olduğuna dair inancdır.

Lakin zaman keçdikcə konspiroloqların nüfuzu azalmağa başlayırdı və əkinçilik inqilabının ardından da sənaye inqilabına şahidlik edən insanlıq tarixi, 20-ci əsrin ikinci yarısından etibarən keçirdiyi informasiya inqilabıyla yeni çağın inkişaf edən texnologiyanın doğurduğu, daşıdığı məlumat tutumu və sürəti inanılmaz dərəcədə artmış bir ünsiyyət mühiti yaratdı. Bu yeni mühitdə artıq fərdlərin istədikləri hətta bəzən də istəmədikləri qədər çeşit və sıxlıqda məlumata çatma imkanları, televiziya, internet və cib telefonu kimi medialar vasitəçiliklə az qala sərhədsiz bir şəkildə artdı. Artıq dünyanın dərhal hər hansı bir yerində olan bir hadisəsi az qala anında xəbər ala bilir, mövzu haqqında detallara və şərhlərə çata bilir, istəsək öz görüş və düşüncələrimizi yenə eyni mediaları istifadə edərək anında başqalarına çatdıra bilirik. Konspirologiyanın isə insanlar tərəfindən bir elm sahəsi kimi deyil, onun paranoid bir sui-qəsd nəzəriyyəsi olmasına inandırmaq üçün daha çox konspirasiya nəzəriyyəsi adlandırmağa başladılar.

Terror və konspirasiya nəzəriyyələri

İndiki vaxtda ictimai etibarsızlığı yaradan ən əhəmiyyətli ünsürlərdən biri də şübhəsiz ki, terrorçu hərəkətlərdir. Çox ölçülü konspirasiya nəzəriyyələrinin miladı olaraq qəbul edilən 1963-cü ildəki Amerikan Başçısı Con Kennedi konspirasiya ilə istehsalı təcillənən konspirasiya nəzəriyyələri arasında dünya xarici varlıqlar, dini nəzəriyyələr, dövlət sirləri və dərin dövlət kimi ana başlıqların arasında hər vaxt terrorist hərəkətlər də olmuşdur. Xüsusilə 11 Sentyabr sonrasında terrorun qlobal bir əhəmiyyət qazanması və ən sonunda, bu tarixə qədər terrorun yalnız yerli hadisələrlə məhdud qalacağını və özlərinə bulaşmayacağını düşünən güclü ölkələrin də terrordan nəsiblənə biləcəyinin başa düşülməsiylə, terror haqqındakı konspirasiya nəzəriyyələri Qərb dünyasında da məşhurluq qazandı və yenidən geniş əlaqə oyandırmağa başlamışdır.