Suilanları kraliçası Eqle

"Suilanları kraliçası Eqle" (lit. Eglė žalčių karalienė) — ən məşhur və nadir Litva xalq nağıllarından biridir. Bu nağılın 100-dən artıq fərqli variantları mövcuddur.

Suilanları kraliçası Eqle
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

"Suilanları kraliçası Eqle" nağılı əfsanəyə dönmüş ən qədim Litva nağıllardan biri olaraq Litva xalqının duyum və təsvir dünyasının təşəkkül tapmasında həlledici rol oynamışdır. Bu nağıl Litva şifahi xalq ədəbiyyatının xristianlığa qədərki dövrünə aiddir və onun əsasında duran mifologemotik arxaiklik, həmçinin litvalıların baltik mənşəli etiqadları və mərasimləri ilə qarşılıqlı əlaqələri bir sıra tədqiqatçılara belə bir fikri yürütməyə əsas yaratmışdır ki, onlar dəfələrlə "Suilanları kraliçası Eqle" nağılını millətin soykökünü üzə çıxaran və milli şüurun inkişafını açıb göstərən Litva milli dastanı kimi təqdim etmişlər. Ona görə də təsadüfi deyildir ki, sənətkarlar bu nağıldan və yaxud onun motivlərindən milli özgünlük göstəricisi, milli identikliyin istinad nöqtəsi kimi yararlanaraq dəfələrlə Litva yazılı ədəbiyyatında, musiqi və incəsənətdə istifadə etmişlər.

Süjeti

Nağılın süjeti mürəkkəb deyildir, lakin çoxlu surətdə arxetip motivlərlə zəngindir. Yerin üstündə yaşayan torpaq qızı Eqle göldə bacıları ilə birgə çimərkən, sürünüb onun köynəyinin qoluna girmiş suilanına — dənizin dibindəki yeraltı dünyada yaşayan xtonik varlığa ərə getməyə söz verir. Atası onu ər evinə köçürdür və Eqle yeraltı dünyada peyda olur. Bu hadisənin üstündən düz doqquz il ötüb keçir. Eqle onun qabağına qoyulmuş ən mürəkkəb şərtləri yerinə yetirdikdən sonra ata yurduna baş çəkmək üçün ərindən icazə ala bilir və uşaqları — üç oğlu və bir qızı ilə bərabər müvəqqəti olaraq yerin üstünə qayıdır. Amma, Eqlenin suilanının evinə qayıtmasını istəməyən qardaşları onun qızını möhkəm sorğu-suala tuturlar və nəticədə suilanını dənizin dərinliklərindəki sarayından sahilə necə tovlayıb çıxartmağın yolunu Eqlenin qızından öyrənə bilirlər. Suilanı sahildə görünən kimi, qardaşlar onu dəryazla doğrayıb öldürürlər. Ərinin ölümünə görə dərdə-qəmə bataraq təlatümlü iztirablar yaşayan Eqle oğlanlarını — palıd ağacına (litvaca — Ajuolas), göyrüş ağacına (Uosis) və tozağacına (Bərjas), qızını ağcaqovaq (Drəbule) ağacına, özünü isə küknara (Eqle) döndərir (göstərilən ağac adlarından Litvada həm də şəxs adları kimi də istifadə olunur).

Qədim əsatirlərlə mövzu yaxınlığı və etnokulturoloji xüsusiyyətləri

Nağıldakı əfsanəvi arxetiplər və adət-ənənələr, öldürülən tanrıların yenidən canlanması haqqında digər millətlərin folklorunda mövcud olan əfsanə və mərasimlərlə müqayisə olunduqda, həmin arxetiplər xüsusilə qabarıq bir şəkildə görsənirlər. Litva mifologiyasının tədqiqatçısı Norbertas Velyusun fikrincə, bu baxımdan "Suilanları kraliçası Eqle"ni qədim Misir, Finikiya və yunan əsatirlərində təsvir olunan əfsanəvi tanrılar — Persefona və Hades, Adonis və Astarta, Attis və Kibela, Oziris və İzida, eləcə də Dionis kimi mifoloji obrazlar, həmçinin buna oxşar digər əfsanələr və əsatiri mərasimlər bir-birinə bağlayır.

Nağılın əfsanə xarakterli strukturuna və simvollarına istinad edərək litvalıların milli identiklik əlamətlərini, soyköklü əsaslarını üzə çıxartmaq səyləri və milli özgünlük xüsusiyyətlərini vücuda gətirmək cəhdləri ilk dəfə 1-ci müstəqil Litva Respublikasının mövcud olduğu dövrdə — 1918–1940-cı illərdə özünü daha fəal surətdə göstərmişdir. Litva dilinin dünya dilçiləri arasında qəbul olunmuş qədimliyinə söykənərək və o vaxtkı danışıq dilinə, eləcə də xalq nağıllarına əsalanaraq məhz həmin illərdə litvalıların ilk milli xalq dastanını yaratmaq və bu sahədəki boşluğu doldurmaq cəhdləri edilmişdir.

Ölüb yenidən cana gələn əsatiri tanrılarla bağlı mərasimləri və onların duyum dünyasını təsvir edən "Suilanları kraliçası Eqle" nağılının əfsanəvi qatları, eyni zamanda dramatik Litva tarixi və onun tarixi şəxsiyyətlərininn talelərindən xəbər verən milli allegoriyaya — litvalıların mücərrəd baxışlarını konkret obrazlarda ifadə edən hekayətə dönmüşdür.

Nağılın əsas qəhrəmanları — Eqle həmişəyaşıl bir ağac (Küknar) kimi, onun əri Jilvinas isə xtonik dünyanın varlığı qismində vaxtaşırı köhnə dərisindən sıyrılıb çıxan suilanı olaraq, xalqın daima yeniləşib dəyişən tarixini özündə təcəssüm edən surətlər tək təfsir olunmuşdur. Bu qəhrəmanlar arasındakı sıx münasibətlər min illər ərzində insanlarla mənəvi dünya arasında mövcud olan qırılmaz əlaqələrə işarədir.

İstinadlar

• "Suilanları kraliçası Eqe" (Litva xalq nağılı). "Nağıl körpüləri" toplusu. YUNESKO-nun Litva Milli Komissiyası tərəfindən beynəlxalq layihə çərçivəsində nəşr edilmiş kitab. Vilnüs, 2005-ci il, səh. 36–50, Litva dilindən Mahir Həmzəyev tərcümə edib. 
• "Qafqaz uşaqlarına Baltik ərməğanı". YUNESKO-nun Litva Milli Komissiyası tərəfindən 2005-ci ildə Qafqaz dövlətləri ilə bağlı Vilnüsdə həyata keçirilmiş "Nağıl körpüləri" adlı beynəlxalq layihə barədə ədəbi-publisistik məqalə. Bakı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin "Ədəbiyyat qəzeti", 29 iyul 2005-ci il, № 30 (3469), səh.1. Litva dilindən Mahir Həmzəyev tərcümə edib.
• "Suilanları kraliçası Eqle" (Litva xalq nağılı). Bakı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin "Ədəbiyyat qəzeti", 29 iyul 2005-ci il, № 30 (3469), səh. 1, 3. Litva dilindən Mahir Həmzəyev tərcümə edib.