Türk sivilizasiyası

Türk sivilizasiyası – Avrasiyada yaranan ən qədim sivilizasiyalardan biri olub eramızdan əvvəl Avrasiyanın geniş çöllərində formalaşmışdır. Onlar köçəri, yarımköçəri və qismən də oturaq həyat tərzi sürmüşlər. Bütövlükdə XIX əsrdən miras qalmış konsepsiyaya görə yalnız oturaq xalqlar mütərəqqi sivilizasiya yaratmışlar. Türklər kimi köçəri xalqların yaşadıqları ərazilərdə durğunluq hökm sürmüşdür. Bu konsepsiyanın ən pis tərəfi onun mübahisəsiz elmi nəticə kimi təqdim olunması idi. XX əsrdə bu konsepsiya öz aktuallığını itirdi.

Hazırda türk xalqları əlverişli-coğrafi mövqeyə malik olan Ön Asiya, Mərkəzi Asiya, Qafqaz regionları, Kiçik Asiya yarımadası, Sayan-Altay dağlarının şimal-qərb bölgəsi, Talas vadisi, Ordos vilayəti, Orxon-Yenisey ətrafı ərazilər, Urmiya gölü hövzəsi, Qara dəniz sahili ərazilərində məskunlaşmışlar. Türklərin "Böyük çöl"də məskunlaşması onların həyat tərzinə güclü təsir etmişdir. Müvəqqəti köçlər zamanı onlar rahat açılıb-yığılan alaçıq (çadır) və yurtalardan istifadə edir, əsasən, heyvandarlıqla məşğul olmuşlar.

Türklərin yerdəyişməsi tarixi mənbələrdə “Xalqların böyük köçü” adlanır. Bu nəhəng miqrasiya eramızın II əsrindən başlayaraq 300 ildən çox davam etmişdir. V-VI əsrlərdə türklər Altay dağlarından Avropaya qədər yayılaraq Şərq, Qərb, Slavyanpravoslav sivilizasiyalarının qovuşduğu ərazilərdə məskunlaşmışdılar. Türklər məskunlaşdığı ərazilərə əvvəlki yurdlarının izlərini apardılar. Rusiyada və Mərkəzi Asiyada təkrarlanan coğrafi adlar bunu sübut edir.

Türk sivilizasiyası Avropa və Asiya xalqlarına yaxınlaşmış, özündə onların bəzi xüsusiyyətlərini birləşdirmişdir. Bu proses müasir türk xalqlarının zahiri görünüşündə, din, dil, mədəniyyət və iqtisadiyyatında da öz əksini tapır.

Zahiri əlamətləri

Zahiri əlamətlərinə görə müasir türk xalqları bir-birindən fərqlənir. Türk xalqlarının bir qismi (uyğurlar, yakutlar, qırğızlar və s.) monqoloid, müəyyən bir hissəsi (qaqauzlar, karaimlər və s.) avropoid irqinin əlamətlərinə malikdirlər. Türkiyə türkləri, azərbaycanlılar, türkmanlar, tatarlar isə zahiri görünüşünə görə hər iki irqin əlamətlərini daşıyırlar.

Dil və adət-ənənələr

Eyni ərazilərdə məskunlaşmış türk və digər xalqların dil və adət-ənənələri, şifahi xalq ədəbiyyatı, yazı mədəniyyəti də bir-birinin təsirinə məruz qalmışdır. Belə ki, rus dilində yüzlərlə türk, eləcə də türk dilində ərəb, fars, latın mənşəli sözlər indiyədək istifadə olunmaqdadır.

Orxon-Yenisey yazıları

Orxon-Yenisey yazıları Türk sivilizasiyasının ən qədim abidələrindən biridir. Abidələr Rusiyada Yenisey çayının yuxarı axarında, Monqolustanda Orxon çayı sahillərindədir. Türk ədəbiyyatında bu yazılar “Milli vəsiyyətnamə” hesab olunur.

Bu abidələr yalnız türk lüğətini tərtib etməyə deyil, həm də epik və dini məzmunlu mətnlərlə tanış olmağa imkan vermişdir. Abidələrin üzərində xanların şərəfinə mədhnamələr çoxdur.

Orxon-Yenisey abidələrinə görə, ən ali varlıq hər şeyə, o cümlədən insanların taleyinə qərar verən Tenqri (Göy Tanrı) idi. Ali qadın varlıq Humay idi. Tenqri və Humay türklərə himayədarlıq edir, günahkarları cəzalandırır.

Ədəbiyyat

Türx xalqlarının ədəbi-epik yaradıcılığı olduqca rəngarəng və zəngindir. Məsələn, qırğızların "Manas", Altay türklərinin "Maaday-Kara", qazaxların "Koplandı-batır" kimi epik abidələrini misal göstərmək olar.

Kurqanlar

Kurqanlar – Altaydan Qafqaza qədər uzanan Böyük çölün hər yerində rast gəlinir. Kurqanlar bürünc, qızıl və gümüş bəzək əşyaları ilə zəngindir. Qədim Türk arxeoloji abidələri Dağlıq Altayda daha rəngarəngdir, yaxşı qorunmuşdur. Türk xalqlarının dini inanclarında da Avropa, Asiya mədəniyyətlərinin izi aydın görünür. Qədim türk xalqları Tenqriyə, yəni Tanrıya inanırdı. Onların fikrincə, Tenqri “əbədi səma ruhu” idi. Qonşu sivilizasiyaların inkişafı türk xalqlarının dini inanclarının təsiri altına düşməsinə və müxtəlif dinlərin yayılmasına səbəb oldu. Fərqli sivilizasiyalar arasında ticarət əlaqələrinin türk torpaqlarından keçməsi onların iqtisadi həyatına təsirsiz qalmamışdır.

İpək yolu

Tarixən “İpək yolu” adlandırılan ticarət əlaqələri bu ərazilərdə iri şəhərlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Türk tacirləri Avropada ehtiyac duyulan Çin və Hindistan mallarının mübadiləsində fəal iştirak edir və sürətlə varlanırdılar. Bu isə türk dövlətlərinin iqtisadi, sosial və mədəni səviyyəsinin yüksəlməsinə imkan verirdi.

Türk xalqları

Türk xalqları Avrasiyada təqribən 12 mln. km² ərazidə yayılmışlar. Hazırda türk xalqlarının 6 müstəqil dövləti mövcuddur: Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan. Bəzi türk xalqları müəyyən özünüidarə hüquq səlahiyyətləri olan dövlət qurumlarına malikdir. Onların əksəriyyəti Rusiya Federasiyasında aşağıdakı regionlarda yerləşir: Sibir regionunda – Altay, Tuva, Xakasiya, Saxa – (Yakutiya); Ural-Volqaboyu regionunda – Başqırdıstan, Tatarıstan, Çuvaşıstan; Şimali Qafqaz regionunda – Kabarda-Balkar, Qaraçay-Çərkəz. Çin Xalq Respublikasının tərkibindəki Sınsızyan- Uyğur Muxtar Vilayəti də türk dövlət qurumlarından biridir.

Bəzi türk xalqları isə yaşadıqları ərazilərdə yerli xalqlar hesab edilir. Onlar dövlət qurumuna malik olmayıb, Rusiya, İran, İraq, Əfqanıstan, Gürcüstan, Suriya, Ukrayna, Bolqarıstan, Macarıstan, Yunanıstan, Latviya və digər ölkələrin ərazisində yaşayırlar.

Türk mifologiyası və əsatirləri

Türklərin yaranışı haqqında qədim əsatirə görə, onların böyük gölün kənarında yaşayan əcdadlarını qonşu tayfanın döyüşçüləri qırmışdır. Yalnız düşmənlərin yaraladığı on yaşlı oğlan sağ qalmışdır. Dişi qurd onu böyütmüşdür. Oğlanın digər qurdlardan on oğlu olmuşdur. Həmin 10 oğlan da yaxın tayfadan on qadınla evlənmişdir. Beləliklə, nəslin əsası qoyulmuşdur. Onlardan birinin adı - Aşina yalnız nəslin deyil, bütün türklərin əcdadının, on tayfanın başçısının adını ifadə edir.

Dini görüşləri

Qədim türklər təktanrılı olmuşlar. Bununla paralel şamanizm dərin kök salmışdır. Tanrı, ruhlar və insanlar arasında vasitəçilik funksiyasını şamanlar həyata keçirirdilər. Ayinlər zamanı şamanlar ekstaz vəziyyətinə düşür tanrıyla ruhani əlaqəni həyata keçirirdilər. Şamanların ən geniş yayılmış funksiyalarından biri həkimlik idi.

Həmçinin bax

Sivilizasiya