Türkmənistan coğrafiyası
| Türkmənistan coğrafiyası | |
|---|---|
| Qitə | Asiya |
| Region | Orta Asiya |
| Koordinatlar | 40°00′ şm.e, 60°00′ şr.u |
| Sahə |
|
| Sahil xəttinin uzunluğu | 1768 km |
| Sərhədlər | 3736 km |
| Ən yüksək nöqtə | 3139 m Ayribaba |
| Ən alçaq nöqtə | –81 m Akçakaya |
| Ən böyük çay | Amudərya |
| Ən böyük göl | Sarıqamış gölü |
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Sahəsi və sərhədləri
redaktəTürkmənistan, ərazisinə gərə dünyanın 52-ci böyük ölkəsidir. O, İspaniyadan kiçik, ABŞ-nin Kaliforniya ştatından isə böyükdür. Türkmənistan Respublikasının ərazisini Aşqabad şəhəri və Axal, Balkan, Daşoğuz, Lebap, Marı olmaqla 5 əsas vilayət təşkil edir. Vilayətlər özləri ayrı-ayrı rayonlara, şəhərlərə bölünür. Aşqabad şəhəri respublikanın paytaxtıdır. Şəhər 1881-ci ildə salınmışdır və seyismik ərazidə yerləşir. 1948-ci ildə burada 9 bal gücündə dağıdıcı zəlzələ baş vermiş və şəhər əhalisinin yarısından çoxunu məhv etmişdir. Şəhərdə 50-yə qədər fabrik və zavod, əsası 1951-ci ildə qoyulmuş Türkmənistan Elmlər Akademiyası, doqquz kollec, onlarla peşə və orta ixtisas məktəbləri, universitetlər, kino-teatrlar, muzey mərkəzləri və özəl tele-radio kompaniyaları fəaliyyət göstərir.
VII əsrdə Türkmənistanın yerləşdiyi region ərəblər tərəfindən istila olundu və ərəblər Mərkəzi Asiyaya özləri ilə İslam dini ilə yanaşı İslam mədəniyyəti də gətirdi. Xəlifə Əl-Məmunun dövründə regionun mərkəzi Mərvə köçürüldü. Bu da ərazinin inkişafına geniş imkanlar açdı. XI-XII əsrlərin ayrı-ayrı dövrlərində Türkmənistan Səlcuq imperiyası və Çingiz xan ulusu tərəfindən idarə olunurdu. 1849-cü ildə Türkmənistan Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı edildi. 1917-ci il oktyabr inqilabından sonrakı hadisələr Türkmənistan üçün 1924–cü ildə hazırkı Türkmənistan Respublikasının ərazisi daxilində Türkmənistan SSR-nin yaranması ilə nəticələndi. Türkmənistan sovet imperiyasının süqutundan sonra - 1991-ci ilin 27 oktyabrında müstəqilliyini bəyan etsə də, onun rəsmi tanınmasına 25 dekabr 1991-ci ildə, imperiyanın son çöküşündən bir gün əvvəl nail oldu.
Ölkənin geosiyasi mövqeyi Avropa ölkələri ilə Çin və Hindistana gedən quru yollarının üzərində yerləşməsi baxımında əlverişlidir.
Xəzər dənizinin cənub-şərqində, Kopetdağın şimal yamaclarında, Turan ovalığının cənubunda yerləşən Türkmənisan Respublikası sahəsinə görə, Mərkəzi Asiyada ikinci böyük dövlətdir. O, cənub-şərqdən Əfqanıstanla, cənub və cənub-qərbdən İranla, şərqdən və şimal- şərqdən Özbəkistanla, şimal və şimal-qərbdən Qazaxıstanla, qərbdən isə Xəzər dənizi ilə həmsərhəddir. Türkmənistanın sahəsi 491.200 km²-dir. Ərazisi qərbdən şərqə 1100 km, şimaldan cənuba isə 650 km uzanır. Ölkənin sərhədlərinin ümumi uzunluğu 5522 km-dir. Şimalda Qazaxıstanla sərhədin ümumi uzunluğu 379 km təşkil edir.Mangistau və Qızıl Orda vilayətləri ilə həmsərhəddir. Özbəkistanla sərhədlərin uzunluğu1621 km olub Xarəzm, Buxara , Səmərqənd, Nəvai vilayətləri ilə əhatələnib. Cənubda İranla 992 km sərhəd boyu Mazandaran, Semnan, Xorasan şəhərləri ilə həmsərhəddir. Şərqdə isə Herat, Fəryab, Bəlx, Gur əraziləri ilə 744 km məsafədə Əfqanıstanla sərhəddir.[1]
Türkmənistan ərazisi 3 sahə üzrə 37 inzibati rayon, 16 şəhər (11 -i respublika tabeli şəhər) və 74 məmləkətdən ibarətdir.
Türkmənistanın relyefi və geoloji qurluşu
redaktəTürkmənistan - Mərkəzi Asiya düzənlik ölkədir. Demək olar ki, ərazisinin bir hissəsi əsasən Qaraqum səhrası və Turan ovalığı daxilində yerləşir. Yalnız cənubunda təpələr və orta yüksəklik dağlar uzanır. Cənubunda yerləşən Kugitanq və Kopet dağları Pamir Altay sıra dağlarının qollarıdır. Kopet dağları İranla sərhəddə yerləşir. Dəniz səviyyəsində 150–300 m yüksəkdə yerləşir. Ən cənub nöqtəsi Kuşka şəhəridir. Kiçik Balkan (777 m) və Böyük Balkanın (1881m) cənub hissəsi iki silsiləyə parçalanır. Qərbi Xəzər ovalığı ilə Kopetdağın şimalı üçün düzənlik relyef xarakterikdir.Xorasan dağ silsiləsindən şimal hissədə iki yerə ayrılan Badxız (1267m) və Karabil(984 m) təpələri Türkmənistanın cənub şərqindən şimal dağətəyi Paropamizə qadər uzanır. Ölkənin cənub şərqində yerləşən Kugitanq (3139 m) ən yüksək zirvədir. Ustyurd yaylasının cənub qərbində Krasnovodsk (308 m) yaylası yerləşir. Palçıq vulkanları əsas hissəsi Türkmənistanın qərbindədir. Xəzər ovalığının düzənlik ərazisi boyu Nebitdağ (39 m), Boy-Dağ ( 134m), Qumdağ (124 m) və.s təpəliklər yüksəlir. Cənubda Xəzər dənizinin sahillərini Qaraboğaz –qol, Krasnovodsk, Türkmənbaşı körfəzləri və Çələkən, Krasnovodsk yarımadaları əhatə edir.
Türkmənistan ərazisi cavan Alp-Himalay qırışıqlığı qurşağında yerləşir. Üç əsas tektonik zonaya bölünür: Alp orogen( Qərbi Türkmənistan çökəkliyi,Böyük Balkan ,Kopetdağ qalxması aiddir), Epigersin platforması (Turan ovalığının cənubu), Epi orogen ( Qaudak və Kugitanq vilayətləri). Turan ovalığı daxilində əasa struktur elementləri meridional istiqamətində mərkəzi Türkmənistan bölgəsində və Tuarkır-Kaplankur çökəkliyini əhatələyir. Türkmənistan ərazilərinin əhəmiyyətli bir qisimini Kopet dağlarının şimalında yerləşən graben üzərindədir. Şərq hissədə isə Mərkəzi Qaraqum və Cənubi Türkmənistanın Krasnovodsk, Murqab çökəkliyin sahəsində tektonik hərəkətlər artıb. Turan ovalığı daxilində düzənlik ərazilər üçün Trias dövrünə aid çökmə süxurlar tapılmışdır. Murqab ərazisində təxminən 1.5–2 km dərinlikdə metomorfik və çökmə süxurların birləşməsindən ibarət süxular geniş yayılıb. Kaynozoyda ərazinin səthi transqressiya və reqresiya proseslərinin təsiri nəticəsində eroziyaya uğramışdı. Qırıntı materiallarla karbonatlı dəniz birləşmələri terrigen kontinental çöküntülərin əsas hissəin təşkil edir. Təbaşir dövründə karbonat, parlaq rəngli qum, boz rəngli gil karbonat süxurları geniş yayılmışdır.
Paleogen dövründə əsasən dəniz çöküntüləri gil-karbonatlı, gil və qum yataqları geniş yayılmışdır. Neogen və Dördüncü dövrdə kompleks olaraq əsasən qərb və mərkəzi regionlarının şərqində terrigen dəniz çöküntülərindən ibarətdir. Turan ovalığının çökmə süxur laylarında əsasən böyük qaz yataqları, kömür yataqları,kaolin gilli şistləri,qeyri-metal tikinti materialları, daş və kalium duzları mövcuddur.
Alp dövrünün struktur elementləri Yura, Təbaşir və Paleogendə mövcud olan geosinklinal sahədə formalaşır. Böyük Balkan və qərb Türkmənistan 10–15 km dərinlikdə əsasən yerləşən Mezozoy dövrünə aid metomorfik və maqmatik süxurlardır. Yuxarı Triasda kompleks vulkanogen çökmə birləşmələrinin inkişafı maksimuma çatır. Aşağı Yurada isə əsasən dəniz çökmə formasiyalı karbonat-terrigen tərkibi formalaşmışdır. Dağ strukturları kompleks olaraq Neogen dövründə formalaşıb. Alp dövründə üst sıra Qərbi Türkmənistan depressiyası orogenik biləşmələri təşkil edir. Dəmir və molibden filizləri,əqiq və büllur, bentonit gilləri, qeyri-metal tikinti materialları Böyük Balkan ərazisində formalaşıb. Barit və viterit yataqları,polimetal, civə,kükürd filizləri, gil və saxsı gillər, silisium, yod Kopetdağ ətrafında geniş yayılıb. Qərbi Türkmənistan hövzəsinin çöküntülərində qeyri-metal tikinti materialları,neft-qaz yataqları, brom təşkil edir. Kugitanq antiklinalında qranit növləri metamorfik kömürlü terrigen karbonat və axan süxurların vasitəsilə 5 km dərinlikdə yerləşir.
Paleogen və Neogendə çöküntü örtüyü iki struktur mərhələlərinə bölünür: 1.Yura dövrünə aid karbonat terrigen birləşmələr 2.Lagon və qırmızı qırıntı materiallarla duz əmələ gətirən birləşmələr. Lagon gips-karbonat, karbon-gil və qırmızı gil paleogen çöküntülərinə alternativ olan terigen və təbaşir karbonat çöküntüləri daha çox yayılıb. Neogen və Dördüncü dövrdə Türkmənistan ərazisi üçün müasir landşaftın əsas strukturu meydana gəldi. Paleosendə başlayan dağəmələgəlmə mərhələləri Alpda dağ struktularının formalaşması ilə başa çatdı.
Təbii ehtiyatları
redaktəTürkmənistanın təsərrüfatının əsas gəlirli sahəsi neft və qaz kompleksinin inkişafıdır. Ölkə gəlirinin 60%-i bu sahələrin payına düşür. Türkmənistan təbii qaz istehsalına görə dünyada dördüncü yerdədir. Xüsusilə Açaq, Marı və Xəzərsahili yataqlar daha məhsuldardır. Ölkədə kimya sənayesi üçün kifayət qədər yerli xammal vardır. Kükürd, kalium duzları, yod əsasında Nebitdağda, Bekdaşda, Çələkəndə, Cərcoda, Marıda kimya zavodları fəaliyyət göstərir.
Türkmənistanın mineral ehtiyatlarından istifadə erkən Neolit dövründə (5-ci minilliklər) aiddir. Ceytun yaşayış məskəni ən qədim ərazilərdəndir. Yaşayış məskəninin Tikilişində - yerli döymə, gil, divarları qırmızı və qara mineral piqmentlər üçün istifadə olunub. Yerli yüksək plastiklik gillər əsasən Tunc (3-2-ci minilliklər) dövrünə xas olaraq saxsı hazırlanmışdır. 1-ci minilliyin gil, gips (qala Köhnə Nisa) və bişmiş qarışıq - yerli əhəngdaşı və dolomit, alebastr, suvaq edilən əhəng tikintidə istifadə çiy kərpic olmuşdur. 10-11 əsrlərdə. rəngli şirli kərpicdən bəzədilmiş, yandırılmış kərpicdən inşa olunur. Mütəşəkkil duz mədən 19-cu əsrin 1-ci yarısında başlayıb Xəzər dənizinin (şimal-qərb buxtanın Ayak-Yatan, Kuuli hissəsi) sahilində.19-cu əsrdə ilk kərpic zavodları tikilmiş, sənaye Krasnovodsk, Qızıl-Arvat, Aşqabad, Maru gil yataqları başlayır. Türkmənistan qədim neft tarixi var. 12-ci əsrin ilk dəfə Nebit Dağ ərazisindən neftdən yağ kimi istifadə ilə tanınmışdır . 19 əsrdə neftçi Nobel Çelekendə ilk neft quyusun qazdırmışdı. 1900 neft sənayesində 23 firma var idi. 1910-cu ildə illik istehsal 144 min tona çatımışdı.
1921-ci ilə Çeleken neft hasilatı sənayesinin milliləşdirilməsi geniş olara bu ərazilərdə neft hasilatını artırdı. 1924-cü ildə neft hasilatı 4400 min tona . Birinci Beş İllik Plan dövründə (1929-32) yenidən Türkmənistan neft sənayesinin yeni texnologiya keçirilən və 7 dəfə neft hasilatının artırılması üçün 1921-ci il ilə müqayisədə dövrünün sonunda icazə olan işçilərin və qurğuların sayı çoxaldıldı. 1940cı ildə neft və kondensat istehsal Nebit Dağda 587.000 ton ardı və 1945-ci ilə - neft sənayesi mərkəzi şəhəri 629 min ton Nebitdag oldu. Müharibədən sonrakı illərdə Nebit Dag sahəsində istismara Qum-Dağ sahəsində yeni yataqların kəşfi 1950 tərəfindən hasilat azaldı. 50-ci illərdə Çeleken və Qum Dag sahəsində inkişaf sürətləndi. 1980-ci illərdə neft hasilatı 1,5 milyon tona qalxdı. Lenin və Barca-Gelmesskogo yataqlarının ilə (Koturtepin), Barsa-Gelmesskoe, Burun, Kuydzhik, Gograndag, Okarem və Kamyshldzhin istismar artdı.
1966-cı ildə Achakskogo qaz yataqlarının istismara verilməsi ilə qaz sənayesi müstəqil sahə kimi formalaşmaşmağa başlamışdır. Bundan əvvəl neft qazın tərkibində çıxarılırdısada sonradan sənayenin inkişafı qazın neftdən ayrılıb hasil olunmasına imkan yaratdı.
1965-ci ildə qaz hasilatı 1,16 milyon m³ idi. Onun sürətli artım yeni qaz və kondensat yataqlarının açılması və istismarı ilə bağlıdır. 1966-70 illər üçün inkişaf daxil və 1971-75 üçün Achakskoe yatağı ilə birlikdə - 1973-83 üçün Şimali Achakskoe, Gugurtlinskoe, Şərq və Qərb Shatlykskie - Şimali və Cənubi Nayip, Sakarskoe, Bayram Aliyskoe, Kirpichlinskoe, Tedzhen və Dauletabad-Donmezskoe qaz və qaz kondensat yataqlarıformalaşdı. 1986-ci ildə qaz hasilatı 8 milyard m³ çatdırıldı.
Təbii ehtiyatlarına nəzər salsaq Türkmənistan: yanacaq neft və qaz, dağ-mədən, kimya və sənaye xammal, həmçinin qeyri-metal tikinti materialları ilə zəngindir. Türkmənistanda 19 neft və 65 qaz yatağı aşkar edilmişdir. Türkmənistan Cənubi Xəzərin neft əyalətinin şimal-qərb hissəsidir. Bu böyük neft, neft və qaz və 6 kiçik qaz yataqları ilə əlaqədardır. Ölkənin qərb hissəsi (Balkhan sahəsi) Pribalhano-Abşeron regional neft hissəsidir. - Lenin (Koturtepinskoe), Barsa-Gelmesskoe, Çeleken və kiçik qaz - Kizylkumskoe, Erdeklinskoe, Karatepinskoe və Qərbi Türkmənistan digər yataqlardan nisbətən kiçikdir (neft Nebit Dağ, Qum-Dağ, s). Neogen çöküntülərində antiklinal zonaları terrigen kollektorla bağlı yalnız Türkmənistan şimal və qərb rayonlarında neft potensialı üçün əlverişli edir. Qərbi Türkmənistan neft hövzəsində naften, metan və aşağı-S aralıq növləri (0,22-0,33% və 780-910 kq/m³ sıxlığı) var. metan qazları tərkibi CO2 və N2 yüksəkdir. ölkənin ən böyük qaz yataqları Dauletabad-Donmezskoe, Malay, Kirpichlinskoe, Nayip, Achakskoe, Gugurtlinskoe və Modarskoe, Saburskoe, Sharaplinskoe, Keliyskoe və s. Neft yataqları mərkəzi və şərq hissələrdədir. Regional neft- əsas tektonik zonalara Epihercynian əsas struktur elementlərin təşkil edir.. Qaz-hesablanan qırıntı materiallarla və Üst Yura və Aşağı və Üst Təbaşir, paleogen və karbonat çöküntüləri əsasən Aşağı Təbaşir çöküntülərinin neft-daşıyan. 420–5000 m qaz hesablanan interval, 640–2340 m neftli su anbarı yataqlarının tektonik və lithologically nümayiş etdirir. Metanonaftenovaya aşağı S və sıxlığı 840-880 kq/m³ - naften-aromatik terrigen olan birləşmələrdir. 900 kq/m³ bir sıxlığı kükürdlü (S 1%), və karbonat anbarları neft. Metan qazları (Yuxarı) H2S kondensat, eləcə də kiçik (aşağı Təbaşir) və ya əhəmiyyətli 155 g/cm³ qaz (qədər 3,8%) qədər ehtiva edir.
Kömür əsasən Böyük Balkhan (Balkhany-Kugitang kömür toplanması sahəsində) şimal hissəsində Orta Yura sahil dəniz çöküntüləri ilə bağlıdır. Beş kömür sahəsi var. ƏsasınYagmanskoe təşkil edir. Kömür horizontal üzrə 800–1600 m uzunluğu var. kömür sahəsi Tuarkyrskom (Tuarkyr-Qaraqum kömür toplanması sahəsi) məlumdur və Aşağı və Orta Yura dövründə formalaşıb. Üç kömür horizontun kontinental qumlu-gilli çöküntüləri (20–150 m) ehtiva ilə yerləşən laylardır. Yura dövründə Tuarkyrskogo kömür hesablanan sahəsində 67 milyon ton ehtiyatlı qonur kömür müəyyən edilmişdir. Humic turşuları məzmunu 18,3-98%. -dən çox 30% humic turşusu ilə gübrələr kömür ehtiyatlarına uyğun kömür - 3–11 km təbəqələrdən çıxarılır. Kömürün tərkibi, (S 0.5%) aşağı kükürd, kül 20,06-26,28% təşkil edir. 66,3 milyon ton cənub hissəsində qəhvəyi kömür ehtiyatları rayonun mərkəzi və şimal hissələrində cəmlənmişdir.
Türkmənistan dəmir filizi yataqları sənayenin bir sahəsin təşkil edir. Çöküntü filiz mənşəli Respublikasının qərbində və Üst Yura dövründə formalaşmışdır. Filizin tərkibində dəmir birləşmələri 15-30%-dir. Manqan filizləri əsasən paleogen çöküntülərin tərkibi kimi Krasnovodsk yarımadasında yayılmışdır. Kushka və Keşan arasında Meshed Geyrdzhany qumlu massivlərinin və Tejen Murghab çay deltalarında sənaye konsentrasiyaları ilə Titanium-sirkonium filizləri tapılmışdır. Mis filizləri çökmə və hidrotermal növləri var. Ilk növü Gaurdak-Kugitang sahəsində və Üst Yura və Aşağı Krasnotsvetov ərazilərin əhatə edir. Minerallaşması nadir qədər sahəsi boyunca görmək 1.5–5 m üfüqləri üçün, 0.1-0.15 m güc yaradır. Qərb Kopetdag çox hidrotermal təzahürləri misin aşağı məzmunlu kiçik damarlar təmsil və barit-viteritovymi və qurğuşun-sink təzahürləri ilə bağlıdır. Yuxarı Böyük Balkhan və əhəngdaşı tektonik iğtişaşlar zonasında məlum molibden filizi hidrotermal genezisi çoxdur. Sənaye konsentrasiyalı Trias qumdaşları Tuarkyrskogo rayonunda tapıldı. Anomal metal konsentrasiyaları paleogen gillər ilə bağlıdır. Filizin tərkibində civə 0,13-0,58% təşkil edir. Aşağı təbaşir qalınlığı qırıntı materiallarla-karbonat çöküntüləri nöqsanların tərəfindən nəzarət civə filiz zonalarının çoxsaylı təzahürləri. Qurğuşun və sink filizləri və filiz Kiçik yataqlarının ölkənin müxtəlif yerlərində məlumdur. Kugitang və Bazartyubinskoe depozitlər Üst Yura qazıntılardan baş verir. Uzunluğu Depozitlər 160–1200 m az meylli filiz nadir hallarda sütun, lenticular və ya qırıq-damar formalaşan. Ore demək olar ki, tamamilə zağlı olunur. Əsas filiz mineralları - smithsonite, cerussite s orta Pb 2,77-6,21%, Zn 1,7-4,08%. Filizlər də Ag ehtiva edir. Hidrotermal filiz talyum Çeleken brachyanticline ərzində tanınır. Minerallaşması isə Neogen üçün Yura-dən çöküntülər yayılmışdır. Sənaye konsentrasiyalı sulfat-karbonat çöküntüləri çoxdur . Əsas ehtiyatları çökmə-epigenetik yataqlarının cəmləşdiyi cədvəlli və 15–25 m bərk filizləridir. Kimyəvi xammala barit və viterit, brom su, potaş, rok və sulfat-maqnezium duzları, doğma kükürd daxildir. Barit və viterit Qərb Kopetdag (əsasən cənub yamacında ) dayaz hidrotermal damar yataqları və təzahürləri çoxdur. Yod-brom su, Türkmənistan əsas faydalı qazıntılar olan platforma sahələrinin mezo-kaynozoy yataqlarının və qırışıqlıq sahələri (Kopetdag, Hissar) yayılmışdır. su, neft və qaz rayonlarında Xəzər hövzəsində Krasnotsvetov Üst Pliosen ilə bağlı. Nisbətən kiçik dərinlikdə (800–1200 m), sənaye komponentləri, yüksək filtrasiya xassələri və artıq su təzyiq yüksək konsentrasiyası ilə xarakterizə olunur. Ən böyük yataqları Xəzər hövzəsinin cənub-qərb (Çeleken, Boyadagskoe, Nebitdag-Mondzhuklinskoe) rast gəlinir. Qərb Kopetdag yod su təbaşir qırıntı materiallarla kompleks 960–1000 m üstünlük təşkil natrium xlorid su, az xlorid-sulfat və xlorid-bikarbonat-natrium dərinlikdə yayılıb. Su Qaraqum Artezian hövzəsi terrigen və terrigen-karbonat kompleksləri regional paylanmışdır.Yura və Br duz sütun Amudərya hövzəsində müəyyən 900 m maksimum dərinlikdə formalaşır. Bu sıra ümumi natrium xlorid və Br yüksək tərkibi maqnezium-kalsium birləşmələridir. Şərqində kalium Üst Yura formalaşması ilə halogen, ayrı-ayrı İlkin təbaşir komplekslərində aşkar olunub. 100,000 km² ərazində - 15-50% kalium (12-19,5% K2O) yayılıb. Ən böyük yataqlarının: Gaurdak, Tyubegatan, Karlyuk, Karabil, Kugitang. Kalium duzlar (K2O kimi hesablanır) ümumi geoloji ehtiyatları 632 400 ton (1986) qiymətləndirilir. Türkmənistanın Kuulinskoe və Baba Hodzhinskoe sahəsində Karashorskoe rayonunda daş duz yataqlarının ehtiyatı 9 milyard tondur. Daş duzun təxmini ehtiyatı 2,5 milyard tondur (1986). Kompleks maqnezium sulfat duzları Qərb Kopetdag və Pliosen yataqları müasir Gulf Kapa-boğaz-Göl sahələrində cəmlənmişdir. Duzlu depozitlər Sartasskogo və Qazaxıstan xloridlər və natrium və maqnezium, çöküntülər Kapa-boğaz-Göl ilə birlikdə mirabilit, astrahanitom, gips və və sulfatlar. Bu yataqların ehtiyatları 342 mln t-dur (1988). Kükürd hesablanan süxurların sulfat Gaurdak (Üst Yura) aşağı təbəqələri məhdudlaşmır olunur. Türkmənistan sənaye xammalında bentonit gilləri, kaolin və kvars qumu yataqları ilə təmsil olunurlar.
Türkmənistan - dünyanın ən böyük neft və qaz ölkələrindən biridir. Ölkənin qazandığı uğrlarda ən böyük pay neft və qaz sektorunundur . Bu sahə sürətlə xammal istehsalı, karbohidrogen ehtiyatlarının ixracının artması, yerdən yeraltı suların çıxarılması inkişaf edir. qaz hasilatı 70-dən çox faizi bir il 230 milyard kubmetr təşkil edəcək. Sənaye cari sürətli inkişafı , 2011-2030 dövründə Türkmənistan iqtisadi inkişaf, Milli proqramı əsas hissəsin təşkil edir. Neft 66.6 milyon ton və karbohidrogen ehtiyatlarının işlənməsi nəticəsində mayeləşdirilmiş təbii qaz 1,1 milyon ton polipropilen 750,000 min ton, eləcə də polietilen, plastik məhsulları, sintetik saplardan və liflərdən, rezin böyük miqdarda olacaq və digər məhsulları. Yaşayış sosial standart artacaq ki, xoşbəxt milli iqtisadiyyatın digər sektorlarında əldə ediləcək olan yüksək xətləri nəzərə alaraq. Planlaşdırılan enerji işlər uğurla həyata keçirilməsi, növbəti bir neçə il ərzində xalqımızın həyat səviyyəsinin, mövcud bir çox ali yüksək olacaq aydın göstəricisidir.Yüksək neft və qaz hədəfləri ölkənin istənilən güc, həyata keçirilməsi üçün ilk şərt ölkənin ən böyük neft və qaz ehtiyatları və yeni yataqların kəşfidir. Türkmənistan yeni enerji siyasətinin məqsədi böyük neft və qaz ehtiyatları, və "mavi yanacaq" ehtiyatlarının həcmi, dünya liderləri arasında yer tutur. Hal-hazırda, təbii qaz sahəsində Cənubi Elotan - Osman, karbohidrogen yataqlarının Cənubi Gutlayak, Agarguyy, Şimali Gazlydepe, Dervezekem aşkar edilmişdir, Shabasan Türkmənistan ən böyük qaz güc olduğunu, yeni təsdiq çevrilmişdir. Əvvəl 2007-ci, Azərbaycanda qaz iki istiqamətdə ixrac. İlk - İran İslam Respublikası - boru kəməri "Gurtguyy Korpezhde haqqında" - qaz "Dövlətabad-Deryalyk", ikinci vasitəsilə Rusiya, Özbəkistan və Qazaxıstan ərazisi vasitəsilə tranzit getdi. Ixrac karbohidrogen ehtiyatlarının marşrutları və xalqımızın və dünya xalqlarının rifahı üçün əsas resurslardan istifadə müasir diversifikasiyasında prezidenti əziz prinsipləri uğurla həyata keçirilməsi sayəsində. İlk "Qaz qatar əsr", 40 milyard kubmetr qaz metr il 7000 km uzunluğu, boru kəməri "- Çin Türkmənistan" perspektiv adlanan dekabr 2009-cu ildə qaz istismar başqa əlavə edib. İyun 2010-cu ildə Çin Hye Guoxiang Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunun Daimi Komitəsinin prezidenti Qurbanqulu Berdimuhamedov üzvü arasında danışıqlar zamanı 40 milyard kub metr, Çin ikinci qaz kəməri Türkmənistan qaz göndərmək həcminin artırılması barədə razılıq əldə edilib. Uzunluğu 30,5 kilometr qaz 12,5 milyard kubmetr gücü il, hörmətli prezident təşəbbüsü olan tikintisi, 6 yanvar 2010-cu il istismara yeni boru kəməri "- - Sarahs Hangeran Dövlətabad" verilmişdir. Bu yeni boru kəmərləri qaz və 14 milyard kubmetr qaz orijinal səkkiz milyard kubmetr qonşu Türkmənistan qaz ixracını artıra Türkmənistan və İran arasında 2010-cu ildə əldə müqavilələrin həyata keçirilməsi üçün böyük imkanlar açdı., Yeni tarixi işə təkan verdi - TAPI qaz kəməri layihəsi Aşqabad sammiti "- Əfqanıstan - - Pakistan Hindistan Türkmənistan" 11 dekabr 2010. Türkmənistan qazının 33 milyard kub metr qaz ixrac edə Pipeline "Hindistan Türkmənistan - Əfqanıstan - - Pakistan" qaz konsernidir. Qaz sahəsində Cənubi Elotan olan "mavi yanacaq" almaq olan körpü yeni enerji, uzunluğu - Osman, 1735 mil edir.2008-ci ildə beynəlxalq səviyyədə audit üçün dövlət başçısının tapşırığına əsasən qaz sahəsində Cənubi Elotan - Osman British IFS şirkəti «Gaffney, Sline & Associates» audit həyata keçirilib, Türkmənistan "mavi yanacaq" böyük ehtiyatları barədə bütün dünyaya elan edən nəticələri. Bu IFS audit data onların iqtisadiyyatları güclü qaz ilə bağlı bir çox ölkələr, həmçinin böyük neft və qaz şirkətlərinin Türkmənistan ilə əməkdaşlıq etmək sürətli idi sonra. Hal-hazırda, bu şirkətlər yeni qaz yatağının Cənubi Elotan auditi nəticələri dizayn və hazırlanır.Yanacaq tələbatı baxımından, ilk növbədə, enerji siyasəti uğurla həyata prezident görə bazar tədqiqat, eləcə də istehlakçıların "mavi yanacaq" ehtiyaclarını ödəməkdir. O yeni əlaqələr təkan verilmişdir. Yeni enerji siyasətinin əsas prinsiplərindən biri edilməsi, insanlar üçün böyük fayda gətirən, ölkənin neft və qaz sektorunun inkişaf etdirilməsi. Yay 2009-cu ildə başlayıb, boru kəməri "Dövlətabad - Sarahs - Hangeran", uzunluğu 30,5 kilometr - Bu qaz kəməri "Bagtyyarlyk Malay" tikintisi ilə açılmışdır. Dörd ay - Tikinti boru işləri qısa müddət inam "Marynebitgazgurlushyk" edilmişdir.
May 2010-cu ildə başlayan - Dövlət Konserni "Türkmənqaz" və "Turkmennebitgazgurlushyk" boru kəməri "Qərb Şərq" həyata keçirir. Ölkəmizin texniki hakimiyyəti neft və qaz sənayesi - Bu hələ maddi bir təsdiqidir. 800 kilometr qaz, 30 milyard kub metr tutumu təxminən bir il uzanan yeni qaz kəməri, qaz kompressor stansiyası "Shatlyk" qaz nəql xətt "Dovletabat - Deryalyk" ilə başlayacaq və stansiya Belek Balkan vilayəti qədər davam edəcək. 2015 orta boru kəmərinin tikintisi başa çatdırılması planlaşdırılır.Yeni enerji siyasəti biri mühüm bu sahədə hasilatın pay bölgüsü əsasında iş, və bu istiqamətdə xarici investorların artan sayı, mənimsənilməsi karbohidrogen ehtiyatlarının edir.Hazırda Xəzər dənizinin türkmən şelfində iş kimi şirkətlər «Petronas» Malayziya, «Dragon Oil» BƏƏ. 2007-ci ildə Xəzər dənizi Kanada şirkəti Türkmənistan sektorunda fəaliyyətə başlayıb Kanada «Hill dəfn» və quruda Çin şirkəti "SNPS" inkişafı. 2009-cu ildə məlum Xəzər dənizinin şelf araşdırmaq başladı dünyanın böyük şirkətləri olan «İtera» və «RWE». İndi Amerika Birləşmiş Ştatlarının ölkənin neft sektorunda öz fəaliyyətini genişləndirir «Exxon Mobil», «ConocoPhillips», «Chewron», «Maraphon Neft», birgə İngilis dili - Holland şirkəti «Shell» və s. Bu ölkənin neft və qaz sektoruna xarici şirkətlər cəlb gücünü anlamaq asandır. Yeni enerji siyasəti sayəsində, biz 2030-cu ilə mərhələli şəkildə müəyyən hədəflərə çatmaq planlaşdırılır.
Türkmənistan karbohidrogen ehtiyatlarının inkişaf perspektivləri İnstitutu "Nebitgazylmytaslama" Dövlət Konserni "Turkmenneft" 1949-cu ildə yaradılıb və Türkmənistan elmin ən qədim mərkəzlərindən biridir. Elmi dəstək neft və qaz sənayesinin daha da inkişaf - bizim institutun əsas vəzifəsi. Qərb Türkmənistan Bütün neft və qaz yataqlarının təşkil və institutun alim və mütəxəssislərinin bilavasitə iştirakı ilə istismara, aşkar edilmişdir. Onların zəngin təcrübəsi, yüksək elmi-texniki potensial və peşəkarlığı istehsal sənayesində ən çətin problemlər təmin edir. İnstitutu fəal ixtira, elmi-texniki inkişaf səviyyəsində həyata ili uğurla yeni tətbiqi ilə sıx əməkdaşlıq elm sistemi, onun maddi-texniki bazası, elm tədris, yenilənməsi və təkmilləşdirilməsi prosesində iştirak edir. Bu yüksək texnologiyalı laboratoriya avadanlığı lazımi alətləri, avadanlıq və kompüter texnologiyası təkan verir. Yeni xammal, qazma, işlənmə və kəşfiyyat quyuları, yeni tikinti və köhnə neft və qaz yataqlarının, dizayn, təhlili və təkmilləşdirilməsi təkmilləşdirilməsi kəşfiyyat və hazırlanması - onun əsas məqsədi əsasən Elm və institutun mütəxəssisləri, yaradıcı regionun neft və qaz sektorunda bir çox fəaliyyətinin bütün faktiki olaraq xidmət neft və qaz quyularının, inkişaf etmiş neft hasilatı, neft və qaz toplanması və hazırlanması üçün əsas və yataqdaxili neft və qaz boru kəmərləri və obyektləri istismar dizayn və səmərəliliyi, və iş bir çox digər mühüm sahələrdə əməliyyat yaxşılaşdırılması üçün texniki və texnoloji yeniliklər neft və qaz, tikinti və həyata keçirilməsi inkişaf. Birbaşa istehsal prosesində İnstitutunun çox bölmələrinin birbaşa giriş sayəsində, sənaye neft və qaz qazma və idarələri, inşaat şirkətləri və digər xidmətlər ilə fəal daimi əlaqə, elmi və mühəndis yüksək səmərəliliyinin həyata keçirilməsi Hərtərəfli, çoxşaxəli elmi-tədqiqat və layihə institutları, elmi-tədqiqat və neft sənayesində praktik ehtiyacları ilə bağlı olan nəzəri tədqiqatlar kimi İnstitutu, bir aktual sənaye məsələləri inkişaf: - neft potensialının öyrənilməsi, tektonika, litologiya, stratiqrafiya, geokimya və hidrogeologiya, geoloji tarixi, məkan paylanma və depozitlər və hadisələr, regionlarda dizayn kəşfiyyat fəaliyyəti, qaya nümunələri, geokimya, hidrogeologiya, stratiqrafiya, quyu bölmələr geofiziki xüsusiyyətləri, NEFT neft kəşfiyyat öyrənilməsi stratiqrafik komplekslərinin və geologiya, istehsal və əsas təhlili Araşdırmalar formalaşması nümunələri və qaz quyularının və hesablama sənayesi, neft, qaz və Qərbi Türkmənistan Hövzəsi və Türkmənistan şərq rayonlarında kompleks və həddindən artıq geoloji şəraitdə dərin quyuların kondensat layihə inkişaf qazma perspektivli və ehtimal ehtiyatları. Elmi-texniki dəstək onların tikinti geotexniki məsələləri və optimal qazıma məhlulunun tərkibi, layihələrin hazırlanması və texnoloji inkişaf yeni neft və qaz yataqları və, əməliyyat cari təhlili və məhsuldar horizont tərəqqisi planlaşdırır seçilməsi zamanı yaranan qərarı ilə quyuların.Onların iş optimal şərait təmin etmək üçün, neft və qaz analizi və aşağı temperatur ayrılması (UNTS) və kompressor stansiyası (CS) tənzimlənməsi avadanlıq və istehsal texnologiyası, toplanması, hazırlanması və nəqli artırmaq üçün neft və qaz yataqlarının inkişafı üzrə Elmi-Tədqiqat və həyata keçirilməsi, neft və qaz, tikinti, dizayn ekoloji pasportların depozitlər, neft və qaz nəqli, sosial, mülki, ekoloji tədqiqat və inkişaf, aparılması patent və lisenziya tədqiqat, patentlər, dizayn və ticarət nişanları üçün metodoloji yardım, neft üçün yeni avadanlığın eksperimental istehsal və qaz çıxartma. Neft-qaz və yeni ehtiyatları əsas və ən böyük geoloji və struktur element Qərb Türkmənistan hövzəsi olduğu ölkənin Qərbin-Xəzər regionu üçün mühüm rol inkişafı üçün artım təlim üçün cari və gələcək planlar var. Karbohidrogen ehtiyatlarının əhəmiyyətli, zəngin kəşflər baxmayaraq, daxili - (70%) neft ilə bağlı hələ xüsusilə edir. Neft 3600–5000 m və yəqin ki, daha dərin bir sıra dərin Miosen yataqlarının qalın ardıcıllıqla daşıyan yerləşir sahəsində Akpatlavuk son kəşflər göstərdiyi böyük və real yeni perspektivlərdir. Cənub-qərb Türkmənistan, burada nəzərdə tutulan iri və nadir yataqlarının axtarış və digər böyük həvəs kəşfiyyatı və hazırlanması sürətləndirmək lazımdır. 4500-5500 metr dərinlikdə - ən böyük və ən əhəmiyyətli tapıntılardan biri torpaq sahil zolağında və Aşağı Krasnotsvetov güclü dərin çöküntülərində cənub Dardzha suları altında şimal Goturdepinskogo yataqlarının sənaye neft potensialının yaradılması.Bizim qazma qurğuları müasir texnoloji yeniliklərin və təcrübələrin almaq, yeni müasir avadanlıqlarla tanış ilə təchiz olunmuşdur.Qərb Türkmənistan quruda daha da artması neft təmin böyük nailiyyət, kəşfiyyat qazma dərinliyi əhəmiyyətli artım deməkdir. Institutun alim və mütəxəssislərin nəzəri yaşlı Miosen çöküntülərinin və Mezozoy neft potensial motivasiya edilmişdir. Lakin, əvvəlki dövrlərdə əhəmiyyətli enerji ilə infiltrasiya bütün cəhdləri, çünki kəsilən çox mürəkkəb geoloji şəraitdə həyata işləmədi. Müstəqilliyinin, xüsusilə də son onillikdə illərdə yaradıcı səy və yaxşı alim və istehsalçıların inkişaf sayəsində çətin dağ-mədən şəraiti aradan qaldırmaq üçün neft və qaz ilə zəngin kəşflər etmiş 1500–2000 m və ya daha çox güc dərinliklərində daxil dərin üfüqlər nüfuz bilmişik dərin, çökmə strukturu aşağı mərtəbələrdə. Qazma prosesinin təkmilləşdirilməsi və qərb Türkmənistan depresyon dərin çöküntülərin mərtəbəli olan məftil deşik üçün Uğur yaxın alim və istehsalçıları əməkdaşlıq, habelə yeni İnstitutu heyət vasitəsilə nail olunmuşdur - dərin və ultra-dərin quyu, diaqnostika və uzlaşmaması çakışan sahələr, texniki yeniliklər dizayn yaxşılaşdırılması də aparılması mexaniki sürət təkmilləşdirilməsi, yüksək-performance qazma məhlullarının, elmi və mayo əhəmiyyətli kənara ilə qazma quyularının prosesində mühəndis tədqiqat və bir çox digər hadisələr öyrənilməsi və seçilməsi. Qərb Türkmənistan Hövzəsi açdı və Gogerendag-Ekerem neft sahələrində və Pribalkanskom yerləşən 30-dan çox neft və qaz yataqlarının, fəaliyyət çərçivəsində. Multilayer sahələri inkişaf xüsusiyyətlərindən biri əksər hallarda onlar eyni zamanda neft, neft-qaz və qaz-kondensat anbarı malik bir bölmə var ki. Bu karbohidrogen anbarları və neft, qaz və kondensat hasilatı, yığılması, hazırlanması və nəqli üçün bitən müqavilənin kəşfiyyat və xarakteristika ki, bütövlükdə sahəsində inkişafına vahid yanaşma tələb edir. Neft və qaz yataqlarının bölməsində bir-birinin ardınca mühüm problem, yeni yataqların istismara daxil sürətləndirmək, rezervuar enerji səmərəli istifadə cari hasilatının artırılması, qazma olmaq məbləği azaltmaq və beləliklə, ümumi minimuma endirmək üçün belə quyu əməliyyat obyektlərin şəbəkələri yaratmaq qazma və istehsal dəyəri. Bir də iki qat ikili doldurulub (DCP): Bu məsələ neft və qaz, onların daha da təkmilləşdirilməsi texniki və texnoloji üsulları paketi istifadə edərək əldə edilir. Bu texnologiyanın Test qış və yay dövrləri (depozitlər Keimir, Gunorta Gamyshlydzha və Korpeje) qaz ehtiyaclarını görə, neft kəməri və Gunorta Gamyshlydzha, yaxşı bir neft və qaz üfüqlər mövsümi əməliyyat Quyu qaz lift istifadə (WASH) üzrə həyata keçirilir istifadə enerjisi, qaz vyshezalegayuschy horizon onlara qaytarılması ilə neft hasilatı üçün qaz və ya qaz quyusu üçün, müxtəlif səbəblərdən xidmət təqaüdçü Quyu qaz lift texnologiya, neft quyularının istifadə edərək neft anbarları neft bərpa anbarları. Artan neft və qaz yataqlarının mövcud quyuların yaxşılaşdırılması əsasən görə, bu bottomhole formalaşması zonası texnologiya müalicə tətbiqi (turşusu müalicə (hərəkətsizlik xidmət quyu giriş, təmiri və izolyasiya işləri, quyuların qazılması və s həyata keçirilməsi) su həll tərkibi "BPK-1", və s.), mexanikləşdirilmiş fəaliyyət göstərən quyuların optimal tətbiqi. Bu sahələrdə bağlı texnologiyaların çox uğurla sahələrində istifadə, onların istifadəsi və təkmilləşdirilməsi daha uyğun edilmişdir. Neft və qaz yataqlarının qısamüddətli intensivləşdirilməsi inkişaf bir dəfə aşağıdakı sahələrdə texniki və texnoloji həllər həyata keçirilməsi ilə bağlı: ". Nebitgazylmytaslama" qaz lift klapan "KSU-25" dizayn institut istifadə lift optimallaşdırma süni lift N-leobrazuyuschih sistemi istifadə edərək istehsal quyularında su axınının sekvestr yerli materiallardan istifadə istehsal.Bu aquifers və interlayers təcrid əvəzinə təmiz sement qum məhlulla istifadə məsləhətdir.Olan qablaşdırıcı tərəfindən boğulan təcrid. Yeni texnologiyaların tətbiqi quyuların və fond ləğv kodlu quyu fondu bərpa. Quyu quyuların qazılması. Qırıntı materiallarla anbarları glinokislotnoy emal həlləri üçün bottomhole formalaşması zonası müalicə yeni texnologiyası. Xlorid turşusu - karbonat süxurları, kimyəvi təmsil anbarları altında zona təsiri.Fiziki və kimyəvi üsulları, kompozisiya və digər maqnetik texnologiyaları ilə üz zonalarında (BFZ) emalı Uzun müddətli depozitlər üzrə əlavə quyuların qazılması əhatə draining qalan ehtiyatlarının tamlığı artırmaq məqsədilə köhnə sahələrdə inkişaf edir. Pesko kontrol və qaya kollektora quyularının yuxarı qaldırılması və süni lift aşağı. Toplanması, hazırlanması və qaz trunkline, inkişaf və istehsal giriş aşağıdakı tövsiyələri təqdim üçün sisteminin bütün parametrlərinin tədqiqat və davam edən monitorinqi əsasında:Sahəsində cari CS "Korpeje" müvafiq müqavilə şərtləri ilə keyfiyyətli qaz ixracının həcmi qorumaq üçün aşağı təzyiqli qaz təchizatı üçün onun aşağı təzyiqli su anbarının azad "Korpeje" qaz toplanması sisteminin yenidən qurulması. Bu borular (borular) qaz-maye axınlarının strukturunun təkmilləşdirilməsi və su anbarı haqqında axını müqavimət və geri təzyiq artırılması, maye (su və kondensat) yığılması qarşısını almaq üçün kompozit səthi-aktiv maddələrin istifadəsi (səthi). Təklifi İnstitutun mövcud təcrübəsinə əsaslanan və mürəkkəb səthi və qaz inkişaf etmiş bərpa üçün proqram istifadə edir. Təklif institut və spirtokislotnyh turşusu əsərləri dekolmatazha mövcud təcrübəsinə əsaslanır. Qazın hazırlanması, quraşdırılması ilə İnstitutunun tövsiyə də birlikdə səmt qazı ilə, mexaniki refrezhiratsii seçilmiş texnologiya (qaz kompressor stansiyası "Korpeje" nın hazırlanması üçün eyni texnologiya) istifadə edərək hazırlanmış CS "Goturdepe" qaz çıxışında dən-avadanlıq "yeni CS təchiz olunur Xəzər Mərkəzi Asiya-Mərkəz "(CAC-3)" boru kəməri gəlir ". İnstitutu "Nebitgazylmytaslama" Dövlət Konserni "Turkmennebit" inkişaf əhəmiyyətli miqdarda neft və qaz yataqlarının, yenidənqurma və sənaye və mülki mühəndislik, dizayn boru kəmərləri sistemləri, kompressor stansiyaları və ayrılması, toplanması və neft-qaz qurğusunun tikinti inkişaf tikinti işləri aparır xarici mühəndis və rabitə şəbəkələri, qaz, su, enerji, neft və qaz kompleksinin digər infrastruktur. Inkişafı böyük məbləğdə arasında tənqidi obyektlərin işləri neft kəməri Jebel Türkmənbaşı, Mərkəzi Qaraqum ilə regionlararası qaz kəməri Şərq-Qərb sahəsində inkişaf Mydar Yylakly neft və qaz bölgədə iştirak qurmaq layihələri daxildir, dizayn yaxşılaşdırılması rayonlarında Esenguly Serdar və Bərəkət milli turizm və kurort "Avaz" və s. Tədqiqat və inkişaf və dizayn qərarları uğurla həyata keçirilməsi, istehsal səmərəli texnologiyaların geniş tətbiqi yüksək konechnyhrezultatov, neft və qaz hasilatı İqtisadiyyat əhəmiyyətli dərəcədə artmasına yardımomics ipromyshlennogo Türkmənistan potensialı. Ümumi sənaye istehsalında mədənçıxarma sənayesinin payı 21,4%-dir. Neft və qaz sənayesi, dağ-mədən və mədən və kimya və sənaye xammal, qeyri-metal tikinti materialları və s.
İqlimi və hidroqrafiyası
redaktəTürkmənistan Respublikasının iqlimi quru subtropik iqlimdir. Burada ilin 290 günü buludsuz keçir. Respublika ərazisində illik və sutkalıq temperatur amplitudu çox böyükdür. Yağıntıların orta illik miqdarı 50–200 mm arasındadır. Mümkün buxarlanma 1500 mm-dən artıqdır.
Əkinçilik əsasən suvarma, dağlarda isə qismən dəmyə şəraitində mümkündür. Ölkənin şərq rayonlarında su təlabatı Amudərya, Murqab və Təcən çaylarının suları ilə təhciz olunur.
Türkmənistanda ən böyük göl Sarıqamışdır. Bu göldən yüksək keyfiyytəli xörək duzu yığılır. Ölkə ərazisinin 375 min kvadrat km-i səhra və yarımsəhralardır. Boz qumsallıqda hamar səthli takırlar çox yeknəsəq təsir bağışlayır. Türkmənistan ərazisində bitən saksaul kolu əhalinin istifadə etdyi ən mühüm bitkidir. Ölkənin qərbində yerləşən Böyük Balkan və cənub-qərbdə Özbəkistanla sərhəddə yerləşən Köytendağ silsiləsi əhəmiyyətli yüksəkliklərdir. Arlan dağında Böyük Balkan silsiləsinin hündürlüyü 1880 metrə çatır. Ölkənin ən hündür zirvəsi Kugitangatu silsiləsindəki Ayrıbaba (3137 m) zirvəsidir.
Türkmənistanda sərt quru iqlimi hakimdir. Yazda nadir olaraq 35 °C-dən asagi düşən istilik, Karakum çölündə kölgədə 50 °C-yə qədər yüksəlir. Qışda istilik bəzi bölgələrdə -33 °C-yə qədər düşür. Türkmənistan çox az yağış yağır. Yazda yağan yağışlarda şimal-qərb 80 mm, çölə yaxın bölgələr 100–150 mm, cənub qərbdəki yaylalara 200–300 mm yağış düşür. Mövsüm dövrlərində ölkə İran və Əfqanıstandan əsən qum fırtınalarına səhnə olur.
Türkmənistan subtropik çöl iqlimi hakimdir. Gecə və gündüz arasında böyük istilik fərqi görülər. Qış ayları qısa və soyuq, yaz ayları uzun və istidir. Bahar ortalarından etibarən ölkədə yağış görülməz. Türkmənistan iqliminin ümumi xarakterini okeanlara uzaqlığı və ətrafının yüksək dağlarla əhatə olması müəyyən. Nəticədə meteoroloji hərəkətlərin həm gündəlik, həm illik böyük dəyişmələr göstərdiyi tipik bir iqlim xüsusiyyəti göstərir. İqlimi quru kontinentaldır . Yanvar ayında orta Temperatur -4 °C (vadisində Atrek 4 °C) və 28 iyul °C. 398 mm (Kopetdag) 76 illik yağıntı (Kapa-boğaz-Göl körfəzi). Mütləq maksimum temperatur 50 °C (Üç-Acı kəndi), -33 °C (Kuşka) mütləq minimum. Su ən böyük daxili orqanın - Lake Sarykamysh (2 min km² haqqında ərazisi). Çaylar Türkmənistan Xəzər və Aral dənizlərində də Pamir-Altay və Hissar (Türkmənistan kənarda) və qar mövsümü və mövsümi yağışlar səbəbindən əriyəndən buzlaqlar tərəfindən hazırlanmış suyun miqdarı artır. Ən əhəmiyyətli çayları: Amudərya, Tejen, Murghab ,Atrek.
Iqlimi böyük illik və gündəlik temperatur amplitudu, aşağı rütubət, yüksək buxarlanma və aşağı yağıntı, kəskin kontinental və quru. Bu okeanlardan uzaq olması Türkmənistan yeri, atmosfer dövranı xüsusiyyətləri, təbiəti, dağ silsiləsinin cənub və cənub-şərqdə mövcudluğu iqlim şəraiti ilə bağlıdır. Bu oroqrafiya maneə şimal və şimal-qərb olmaması soyuq hava kütlələrinin sərbəst tez-tez demək olar ki, bütün sahələrində kəskin soyutma (xüsusilə qış və yaz) səbəb olan ölkə, nüfuz verir. Ümumiyyətlə, iqlim soyuq mövsümündə ifrat dəyişkənlik, və nisbətən sabit isti, yayda quru və az qar, bəzən soyuq qışı və qısa yaş yaz, quru payız ilə mülayim ilə xarakterizə olunur. -5 Orta yanvar temperaturu ° şimal-şərqində C +4 ° Atrek C;. Mütləq minimum -32 ° Tashauz C rayonu, -29 °C-də Kopet Dağ və -10,3 °C dağətəyi cənub sahilində Xəzər dənizi. Orta iyul temperaturu şimal-şərq və +32 ilə +28 °C °Cənub C, mütləq maksimum +49,9 °C orta illik yağıntı ortada 80 mm Amudərya və çatır ki, Qaraqum səhrasında 150 mm, 200–300 mm-dir dağlar arasında və dağlarda, 400 mm-dən çox dağətəyi və vadilərində. Düzənliklərdə tipik isti quru küləklər və toz fırtına var. Qar örtüyü adətən bir müddət (şimal əraziləri və dağlarda) davam edir. Küləklər daimi olur. Kopet Dağlarında yay quru isti külək dağətəyi şimal-şərq, şimal, şimal-qərb, üstünlük təşkil edirdi. Bu da gunəşli günlər dövrü 200-270 gün təşkil edir.
Türkmənistan iqtisadi və sosial inkişafı su resurslarının istehlakını artırıb. hər il su (2001) yalnız 0,94 km min m³, MDB üzrə orta su mövcudluğu 1 kv km-ə hər il 194 min kubmetr isə hesabları. km. MDB adambaşına öz su ehtiyatlarının təmin 16,6 min kub metr orta edir. hər il metr, Türkmənistan isə bu göstərici 0,16 min kub metr artıq deyil. ildə (yəni orta MDB-dən 100-dən çox dəfə aşağı). Quru iqlimi, nəmli hava axını paralel olaraq aşağı dağlar, digər Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə müqayisədə Türkmənistanda su ehtiyatlarının həddindən artıq çatışmazlığı müəyyən edir. Hidroqrafik şəbəkə qeyri-bərabər paylanmışdır: Mərkəzi, Şimali, Qərbi . Mərkəzi Asiyanın ən böyük vəbolsulu çayı – Amudərya - ölkənin şərq sərhəddi boyunca 1000 km axır ki, onun uzunluğu 2,520 km, ümumi uzunluğu. Çay şəbəkəsinin Cənubi Türkmənistan Murghab Tejen, Atrek və şimal-şərq yamacında Kopetdagın kiçik çayların ilə təmsil olunur.. Çayların ümumi sayının 95%-dən az 10 km kanallar. Yalnız 40 su daimi axını var. Göllər - xas olmayan hidroqrafik. Onlar əsasən Uzboy, floodplains və təbii çöküntülərinin ümumi yerləşir. Ən böyük - Sarykamysh (2200 kv km) və şirin su gölləri Qərb Uzboy (Yaskhan, Kara Tegelek, Topiatan s.) Ildə demək olar ki, 1200 km, eni şimaldan cənuba uzanan Xəzər dənizi tərəfindən yuyulur qərb, Türkmənistan, - 320 kvadrat metr. km, sahəsi - yakl. Kv 380 km, su məbləği - 78 min kub metr. km. Sahil xəttinin uzunluğu - yakl. 7 km, suyun orta duzluluğu - 12,8%. Xəzər dənizi səviyyəsinin dəniz səviyyəsindən aşağıda 28,3 m (data 1980), maksimum dərinliyi edir - 1025 m, lakin əhəmiyyətli uzunmüddətli dəyişikliklərə məruz məruz qalır. 20-ci əsrdə. suyun səviyyəsi Xəzər dənizinin və Qara-Boğaz-Qol arasında 1980-ci ildə (illik orta 1,5-2,0 sm) dəniz səviyyəsindən daha da payız yavaş çox 2 m düşüb, anbar inşa edilmişdir. Xəzər dənizinin dərinliklərində neft və qaz zəngindir. Qara-Boğaz-Qol və Körfəz ildə duzlar və digər duzları çıxarış. Canlı balıq, xüsusilə nərə (dünyanın catch 82%) və siyənək, çapaq, perch, Roach, karp, hamsi qiymətli növ dəniz. Ölkənin coğrafi quruluşundan aydın olduğu kimi axar su cəhətdən kasıbdır. Müəyyən olunmuş çayları Xəzər dənizinə tökülən Atrek, Karakum çölündə Tejen ilə Murgap və ölkənin şimal şərqindən bir hissəsi keçən Amu Derya'dır. Suvarma məqsədilə Respublikada bir çox kanal və gölet inşa edilmişdir. Qaraqum çölü boyunca uzanan və dünyanın ən böyük suvarma və nəqliyyat kanalı olan Karakum Kanalının istehsalı 1950-ci illərdən bəri davam etməkdədir. Uzunluğu 900 km olan yeni tikilən kanalın tamamlanma işlərinin gələn ilə bitməsi planlanmışdır. Dünyanın ən böyük gölü olan Xəzər dənizinin bir hissəsi Türkmənistan sərhədləri içində qalır.
Struktur-tektonik və hidrodinamik xüsusiyyətlərinə görə Türkmənistan görkəmli: artezian hövzələri Epipaleozoic platforması (Qaraqum, Srednekaspiysky) Alp geosinklinal rayonlarında (Qərbi Türkmənistan), hovuz (Kopetdag, Böyük Balkan Gaurdak-Kugitang) mədən burulmuş strukturları çat. Yeraltı artezian hövzələri platforma rayon qum, ciliklənmiş qumdaşları və mezo-kaynozoy yaşlı qazıntılardan və sızdırmayan təbəqələri ilə məhdudlaşmır. Regional aquitard paleogen mergelli-gil ardıcıllıqla deyil. Bu Neogen-dördüncü yeraltı infiltrasiya, şor və duz-natrium xlorid tərkibi qırıntı materiallarla çöküntülərinin ümumi yuxarıda. Fresh su qum böyük serialların sahələrində və dağətəyi loops ildə Takyr su, böyük suvarma kanalları altında sporadically paylanmışdır. 350–3500 m overlie Mezozoy aquifers dərinlikdə regional su təzyiq aşağıdır. Duz su, 35-540 q / l, xlorid, natrium, kalsium və yod ilə zəngindir maqnezium, bor və digər komponentlərinin bir duzluluq ilə duzlu suda. Bəzən qazların azot, azot-metan, karbohidrogen tərkibi ilə. Qərb Türkmen yüksək təzyiqli su, termal, natrium xlor və natrium-kalsium, duzlu yod və ya brom su ehtiyatı var. Esas olaraq karbohidrogen qazları, azot, metan və nitrojen birləşməsidir.
Cənubda Xəzər dənizinin sahil qədər yalnız şimal körfəzlər (Kara-boğaz-göl, Krasnovodsk, Türkmənistan), yarımadasında (Krasnovodsk Dardzha, Çeleken) və ən böyük formalaşdırılması, bir əyri-üyrü forma var . Krasnovodsk adanın sahillərində Off edir Ogurchinsky, Reed-lyada və s. . Türkmənistan iqtisadi və sosial inkişaf su resurslarının istehlakı artıb. Türkmənistan - vododefitsitnoe dövlət. Q1 haqqında. hər il su (1999) yalnız 0,94 km min m³, MDB üzrə orta su mövcudluğu 1 kv km-ə hər il 194 min kubmetr isə hesabları. km. MDB adambaşına öz su ehtiyatlarının təmin 16,6 min kub metr orta edir. hər il metr, Türkmənistan isə bu göstərici 0,16 min kub metr artıq deyil. ildə (yəni orta MDB-dən 100-dən çox dəfə aşağı). Quru iqlimi, nəmli hava axını paralel tesis aşağı dağlar, digər Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə müqayisədə Türkmənistanda su ehtiyatlarının həddindən artıq çatışmazlığı müəyyən edir. Hidroqrafik şəbəkə qeyri-bərabər paylanmışdır: görmədiyi (Mərkəzi, Şimali, Qərbi) çay çox. Mərkəzi Asiyanın ən böyük və abounding çay – Amudərya ölkənin şərq sərhəddi boyunca axır. 1000 km axır ki, onun 2,520 km, ümumi uzunluğu. Çay şəbəkəsinin Cənubi Türkmənistan Murghab Tejen, Atrek və şimal-şərq yamacında Kopetdag kiçik çayların çayları ilə təmsil olunur. Ümumi uzunluğu 14.300 km ilə Türkmənistan 3 min axınları. Çayların ümumi sayının 95%-dən az 10 km kanallar. Yalnız 40 su daimi axını var. Göllər - xas olmayan hydrography. Onlar əsasən Uzboy, floodplains və təbii çöküntülərinin ümumi yerləşir. Ən böyük - Sarykamysh (2200 kv km) və şirin su gölləri Qərb Uzboy (Yaskhan, Kara Tegelek, Topiatan s.) Ildə demək olar ki, 1200 km, eni şimaldan cənuba uzanan Xəzər dənizi tərəfindən yuyulur qərb, Türkmənistan, - 320 kvadrat metr. km, sahəsi - yakl. Kv 380 km, su məbləği - 78 min kub metr. km. Sahil xəttinin uzunluğu - yakl. 7 km, suyun orta duzluluğu - 12,8%. Xəzər dənizi səviyyəsinin dəniz səviyyəsindən aşağıda 28,3 m (data 1980), maksimum dərinliyi edir - 1025 m, lakin əhəmiyyətli uzunmüddətli dəyişikliklərə məruz məruz qalır. 20-ci əsrdə. suyun səviyyəsi Xəzər dənizinin və Qara-Boğaz-Qol arasında 1980-ci ildə (illik orta 1,5-2,0 sm) dəniz səviyyəsindən daha da payız yavaş çox 2 m düşüb, anbar inşa edilmişdir. Xəzər dənizinin dərinliklərində neft və qaz zəngindir. Qara-Boğaz-Qol və Körfəz ildə duzlar və digər duzları çıxarış. Canlı balıq, xüsusilə nərə (dünyanın catch 82%) və siyənək, çapaq, perch, karp, hamısı qiymətli növ dəniz canlılarıdır.
Torpaq, bitki örtüyü
redaktəƏdəbiyyat
redaktə- 1.Yanvar-dekabr Türkmənistan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişaf, 2008 / / məqalənin xülasəsi nəticələri. Aşqabad - 2009. - № 1.
- 2.Kamenev S .N Rusiya və Mərkəzi Asiya, Yaxın Şərq ölkələri arasında regional iqtisadi əməkdaşlıq. - "Mərkəzi makro-region Asiya və Rusiya". Moskva, Strateji Araşdırmalar Rusiya Mərkəzi, 1993
- 3."2010-cu ilədək dövr üçün Türkmənistan sosial-iqtisadi islahatlar strategiyası" Prezident Saparmurat Türkmənbaşı milli proqram, Aşqabad, 1999
- 4.Kamenev S N Türkmənistanın yanacaq-energetika kompleksinin: hazırkı vəziyyəti və inkişaf perspektivləri - jurnalının "Mərkəzi Asiya və Qafqaz», № 6 (18), 2001
- 5.Kamenev S N Enerji siyasəti və energetika Layihələr Türkmənistan - Journal "Mərkəzi Asiya və Qafqaz», № 4 (28), 2003
- 6.Kamenev S N Rusiya - Türkmənistan: iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi. - Jurnal "Asiya və Afrika gün», № 10, 2000
İstinadlar
redaktə- ↑ Turkmenistan Arxivləşdirilib 2007-06-12 at the Wayback Machine — CIA World Factbook