Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası

Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası
	muxtar respublika
Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası
	tıva Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Республика
Bayraq	Gerb
	; Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının RSFSR xəritəsində yeri
← → 9 oktyabr 1961 — 1992 ;
Paytaxt	Qızıl
Rəsmi dilləri	tıva; rus
Ərazisi	170.5 min. km²

Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası və ya TMSSR (tıva Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Республика) — 10 oktyabr 1961-ci il — 28 avqust 1991-ci illərdə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası tərkibində mövcud olan türkdilli muxtar respublika. 10 oktyabr 1961-ci ildə Tıva Muxtar Vilayəti əsasında yaradılmışdır.^[1] İnzibati mərkəzi və paytaxtı Kızıl şəhəri olmuşdur.^[2] Ərazisi 170.5 min. km² təşkil etmişdir. Respublika cənubda Monqolustan, şərqdə Buryatiya ASSR, qərbdə Altay diyarı və şimalda Krasnoyarsk diyarı ilə həmsərhəd olmuşdur.^[3] Tıva MSSR Sovet İttifaqına daxil olmasının 20-ci ildönümü münasibətilə 9 oktyabr 1964-cü ildə Lenin ordeni ilə, habelə SSRİ-nin 50 illiyini yubileyində 29 dekabr 1972-ci ildə "Xalqlar Dostluğu" ordeni ordeni ilə təltif edilmişdir. Tıva MSSR-də ən yüksək idarəetmə orqanı, beş illik müddətdə 130 millət vəkilindən ibarət Tıva MSSR Ali Soveti idi.^[4]^[5]

28 avqust 1991-ci ildə Avqust qiyamından sonra, Tıva MSSR adı respublikanın Ali Soveti tərəfindən dəyişdirilərək Tıva Respublikası adlandırılmışdır.^[6]

Tarixi

Tuva Respublikasının, əvvəllər Tuva Xalq Respublikasının xəritəsi.

Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası 9 oktyabr 1961-ci ildə RSFSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə Tuva Muxtar Vilayətinin əsasında yaradılmışdır.^[7] Bu qərar oktyabrın 10-da SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən təsdiq olundu.^[7] Dekabrın 8-də isə SSRİ Ali Soveti qərarı təsdiq etdi.^[8]

12 dekabr 1990-cı ildə, yeddinci çağırış Tuva ASSR Ali Sovetinin (1990–1993) sessiyasında, Respublikanın Dövlət Suverenliyi haqqında Bəyannamə qəbul edildi. Bəyannamə ilə Tıva Respublikası elan edildi.^[9]^[10]

24 may 1991-ci ildə RSFSR Xalq Deputatları yığıncağı Tıva MSSR-nın adında dəyişiklik edərək Tıva SSR-ə çevirdi.^[11] RSFSR Konstitusiyasının 71-i maddəsində görə 28 avqust 1991-ci ildə Tıva Ali Şurası respublikanın Tıva Respublikası adlandırılmasına qərar verdi.^[12]

21 aprel 1992-ci ildə yeni ad Rusiya Xalq Deputatları Yığıncağı tərəfindən təsdiq edildi.^[13]

İqtisadiyyatı

Tuvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının iqtisadiyyatı əsasən əkinçilik və faydalı qazıntı hasilatı kimi iki əsas sahədən ibarət olub. Kənd təsərrüfatı əsas məhsulları buğda və arpa idi.^[14] Həmçinin respublikada iri buynuzli maldarlıq və maralçılıq da kənd təsərrüfatının əsas sahələrindən olub. Yerli kənd təsərrüfatından fərqli olaraq, Tuva sənayesi böyük ölçüdə rus mühacir əməyi ilə təmin olunurdu.^[15]

Etnik vəziyyət

Rusları köçürülmə siyasəti və həm orta, həm də orta məktəbdən sonrakı təhsil sistemi 1990-cı illərdə demək olar ki, yalnız rus dilində aparılmasına baxmayaraq, tıvalılar Tıvada ən böyük etnik qrup olaraq qalmışdılar. Belə ki, 1990-cı ildə respublikanın təxminən 206.000 sakini tıvalı, 98.000 isə etnik rus idi.^[16] Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası dövründə respublika ərazisində xeyli sayda islah-əmək koloniyaları və həbsxana düşərgəsi mövcud olmuşdur.^[16]

1990-cı ildə respublikada azlıq ruslar ilə əksəriyyət tuvalılar arasında etnik toqquşmalar baş vermişdir. hərçənd Toomas Alataluya görə, bu münaqişə Rusiya mediası tərəfindən böyük ölçüdə şişirdilmişdir.^[16] Bu narazılıqlar hökumətin yerli əhali ilə ruslar arasında qoyulan fərqlərdən irəli gəlmişdi. Belə ki, yerli köçəri maldarlar məcburi şəkildə övladlarının rus dilli internatlara qəbul edilməsi siyasətinə qarşı qalxmışdılar.^[16]

1990-cı il Tıva Seçkiləri və 1991-ci il Rusiya Federal Seçkiləri

Estoniya siyasətçisi və yazıçısı Toomas Alatalunun sözlərinə görə, etnik gərginliyə baxmayaraq, Tıva kiçik respublikada böyüyən güclü partokratiyanın dəstəklədiyi Sovet mühafizəkarlığının qalasına çevrilmışdi. 1990-cı il Tıva seçkiləri, Tıvanın SSRİ-yə qoşulmasından bu yana respublikada əsas rəhbər üç vəzifənin etnik tıvalılar tərəfindən tutulduğu ilk hadisə idi. 1991-ci il Rusiyada keçirilən prezident seçkilərində, Tıva çox səslə Kommunist Partiyasının namizədi Nikolay Rıjkova səs verən az sayda muxtar respublikadan biri oldu. Səslərin 65%-i Rıjkova, cəmisi 15%-i Boris Yeltsinə verilmişdi.^[16] 1991-ci ildə tələbələr, gənclər təşkilatları və ziyalılar da daxil olmaqla demokratik qüvvələr koalisiyası 27 avqustda respublika rəhbərliyinin istefasını tələb edərək aclıq aksiyasına başladı. Avqustun 28-də o vaxt Ali Sovetin sədri olan Çimit-Dorju Ondarın istefa verdi və Kommunist Partiyasının bütün mülkiyyətini mənimsəyən yeni Parlament iclası çağrıldı.^[17] Bu hərəkətlər Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının dağılmasına səbəb oldu. 31 mart 1992-ci ildə onun varisi olan Tıva Respublikası, Rusiya Federasiyasının qurucu üzvü oldu.

İnzibati bölgüsü

Yarandığı dövrdə Tuva MSSR 11 inzibati vahiddən ibarət idi:

Bay-Taiqinski
Barun-Xemçikski
Dzun-Xemçikski
Kaa-Xem
Ovyurski
Piy-Xemski
Tandinski
Tes-Xemski
Tojhinski
Uluq-Xemski
Erzinski.
1963-cü ilin əvvəlində Bay-Taiyinski və Erzinski rayonları ləğv edildi.
1965-ci ilin yanvarında Bay-Taiqinski və Erzinski rayonları yenidən quruldu.
9 sentyabr 1968-ci ildə Monqun-Taiqinski rayonu yaradıldı.
11 fevral 1975-ci ildə Qızıl rayonu yaradıldı.
25 aprel 1983-cü ildə Sut-Xol rayonu yaradıldı.
1992-ci ildə Çaa-Xol rayonu və 1993-cü ildə Çedi-Xol rayonu yaradıldı.

Bu tərkibdə (16 rayon) Tıva Respublikası mövcudluğuna başladı.

İstinadlar

↑ Keesing's Contemporary Archives Volume 7, (October 1961) p. 18377
↑ Тыва́ / Самойлова Г. С., Горячко М. Д., Кызласов И. Л., Доржу З. Ю // Телевизионная башня — Улан-Батор. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 591–598. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004–2017, т. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.
↑ Mongush, Mergen. "The Annexation of Tannu‐Tuva and the Formation of the Tuva ASSR." Central Asian Survey 12, no. 1 (1993): 81–85. https://doi.org/10.1080/02634939308400802. p.81
↑ The Great Soviet Encyclopedia, 3rd Edition. S.v. "Tuva Autonomous Soviet Socialist Republic."
↑ ibid.
↑ "Государственные символы Тувы: история и современность. Национальный музей Республики Тыва". 2010-02-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-30.
↑ ¹ ² Указ Президиума Верховного Совета СССР от 10 октября 1961 года "О преобразовании Тувинской автономной области в Тувинскую Автономную Советскую Социалистическую Республику" Arxivləşdirilib 2016-01-29 at the Wayback Machine // Правда коммунизма. 1961. № 123
↑ "Закон СССР от 8 декабря 1961 года "Об утверждении Указа Президиума Верховного Совета СССР "О преобразовании Тувинской автономной области в Тувинскую Автономную Советскую Социалистическую Республику" и о внесении изменений в статью 22 Конституции (Основного Закона) СССР"". 2014-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-16.
↑ "Тува-Онлайн: 16 лет назад тувинский парламент принял Декларацию о государственном суверенитете". 2007-09-08 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Принятие Декларации о государственном суверенитете Советской Республики Тува". 2020-02-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-16.
↑ "Закон РСФСР от 24 мая 1991 года № 1326-I "Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР"". 2018-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-16.
↑ "Государственные символы Тувы: история и современность. Национальный музей Республики Тыва". 2010-02-23 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Закон Российской Федерации от 21 апреля 1992 года № 2708-I "Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Советской Федеративной Социалистической Республики". Данный закон вступил в силу с момента опубликования в Российской газете 16 мая 1992 года.
↑ ibid.
↑ Alatalu, Toomas. "Tuva—A State Reawakens." Soviet Studies 44, no. 5 (1992): 881–95. https://doi.org/10.1080/09668139208412051. p.890
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ Ibid.890
↑ Ibid.893

Ədəbiyyat

Лузянин С. Г. Россия - Монголия - Китай в первой половине XX века. Политические взаимоотношения в 1911-1946 гг. М.: «ОГНИ». 2003. ISBN 5-9548-0001-4.

Xarici keçidlər

"Административные преобразования в Туве". 2011-09-28 tarixində arxivləşdirilib.

[1] Keesing's Contemporary Archives Volume 7, (October 1961) p. 18377

[2] Тыва́ / Самойлова Г. С., Горячко М. Д., Кызласов И. Л., Доржу З. Ю // Телевизионная башня — Улан-Батор. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 591–598. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004–2017, т. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.

[3] Mongush, Mergen. "The Annexation of Tannu‐Tuva and the Formation of the Tuva ASSR." Central Asian Survey 12, no. 1 (1993): 81–85. https://doi.org/10.1080/02634939308400802. p.81

[4] The Great Soviet Encyclopedia, 3rd Edition. S.v. "Tuva Autonomous Soviet Socialist Republic."

[5] .

[6] "Государственные символы Тувы: история и современность. Национальный музей Республики Тыва". 2010-02-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-30.

[ПВС_СССР-7] ¹ ² Указ Президиума Верховного Совета СССР от 10 октября 1961 года "О преобразовании Тувинской автономной области в Тувинскую Автономную Советскую Социалистическую Республику" Arxivləşdirilib 2016-01-29 at the Wayback Machine // Правда коммунизма. 1961. № 123

[8] "Закон СССР от 8 декабря 1961 года "Об утверждении Указа Президиума Верховного Совета СССР "О преобразовании Тувинской автономной области в Тувинскую Автономную Советскую Социалистическую Республику" и о внесении изменений в статью 22 Конституции (Основного Закона) СССР"". 2014-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-16.

[9] "Тува-Онлайн: 16 лет назад тувинский парламент принял Декларацию о государственном суверенитете". 2007-09-08 tarixində arxivləşdirilib.

[10] "Принятие Декларации о государственном суверенитете Советской Республики Тува". 2020-02-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-16.

[11] "Закон РСФСР от 24 мая 1991 года № 1326-I "Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР"". 2018-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-16.

[12] "Государственные символы Тувы: история и современность. Национальный музей Республики Тыва". 2010-02-23 tarixində arxivləşdirilib.

[13] Закон Российской Федерации от 21 апреля 1992 года № 2708-I "Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Советской Федеративной Социалистической Республики". Данный закон вступил в силу с момента опубликования в Российской газете 16 мая 1992 года.

[14] .

[15] Alatalu, Toomas. "Tuva—A State Reawakens." Soviet Studies 44, no. 5 (1992): 881–95. https://doi.org/10.1080/09668139208412051. p.890

[Ibid.890-16] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ Ibid.890

[17] Ibid.893

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]