Təkərləmələr

Təkərləmələr — türk folklor janrı.

Nəzəriyyəsi

Bizim nağıllarımızın başlanğıcında söylənilən «pişrov» və ya «müqəddimə» adlanan məzəli ifadələrə, yanıllmaclara və uşaq folklorundakı sanamalara, düzgülərə Türkiyənin xalq ədəbiyyatında «təkərləmə» deyilir. Təkərləmələr təkcə lirik şifahi xalq ədəbiyyatının deyil, eyni zamanda, epik növün də bir şəklidir. Nağıllarda, xalq teatrlarının tamaşalarında çox işlənir. Saz şairləri-aşıqların da çoxlu təkərləmələri vardır. Aşıqlar bəzən bir-birləri ilə təkərləmələrlə deyişirlər. İpə-sapa yatmayan, mənalı-mənasız söz yığınından ibarət olan təkərləmələr dinləyiciləri əyləndirmək, onların diqqətini cəlb etmək məqsədi daşıyır. Təkərləmələri söyləyənlər yerinə görə əl-qol hərəkətləri, mimikaları ilə danışdıqlarını daha təsirli çatdırmağa çalışırlar.Təkərləmələrə Güney Anadoluda «sayıştırma», Şərqi Anadoluda «döşeme» deyənler də vardır. Xalqın şifahi biçimdə meydana gətirib yaşatdığı bu folklor örnəkləri uşaqların tərbiyə olunmasında da, şübhəsiz, əhəmiyyətli rol oynamışdır. Uşaqların nitq inkişafı, söz ehtiyatının artırılması üçün bu folklor janrının mühüm önəmi onların belə söz və ifadələri layiqincə tələffüz etməyi bacarmaları, qüsursuz danışmaq vərdişlərinə yiyələnmələri ilə bağlıdır. Uşaqlar təkərləmələri söyləməklə, hətta, çətin, dilə yatmayan sözləri mənimsəyir, düzgün danışıq vərdişlərinə yiyələnirlər. Uşaqlar həm də gözlənilməz söz oyunları, qəribə düşüncə və əcaib görüş tərzi, qeyri-məntiqi və qeyri-real olaylarla qarşılaşırlar. Bütün bünlar onlar üçün maraqlı olduğu qədər də əyləndirici və düşündürücüdür.İstər mənzum, istərsə də mənsur biçimdə olmasından asılı olmayaraq, təkərləmələrin demək olar ki, hamısı qafiyəli şəkildə qurulur. Misal: «Az gittim, uz gittim; dərə təpə düz gittim, altı ay, bir güz gittim. Dönüp arkama baktım ki, bir arpa boyu yol gitmişim».Təkərləmələr, əslində uşaq folkloru növüdür. Bünları müəyyən mərasimlərdə, bayramlarda, əyləncələrdə söyləyirdilər. Əyləndirmək, nəşəni artırmaq məqsədilə söylənən təkərləmələr dil dolaşa-dolaşa deyilən zarafatyana ifadələrdən düzəlir. Belə ifadələri fasiləsiz olaraq ucadan söyləyəndə, adətən, gülüşə səbəb olur.Bir berber bir berbere, gel beraber bir beıber dükkanı açalım demiş.Bu yoğurdu sarımsaklasakta mı saklasak, sarımsakla-masakda mı saklasak.

Nümunə

İynə battı, canımı yaktı,

Tombul kuş, arabaya koş,

Arabanın təkəri,

İstanbulun şəkəri,

Hap hup altın top,

Kimsədə yok, bizdə çok.

Yazılı ədəbiyyatın, aşıq poeziyasının nümayəndələri də təkərləmələr yazmışlar. Ziya Göyalpın «Ala geyik» poeması buna misal ola bilər.

Çocuktum ufacıktım,

Top oynadım acıktım.

Buldum yerdə bir ərik,

Kaptı bir ala geyik.

Geyik kaçtdı ormana,

Bindim bir ak doğana

Doğan yolu şaşırdı,

Kaf dağından aşırdı...

Təkərləmələr masallarda daha çox işlənir. Masallardan söhbət açdığımız zaman bunu görəcəyik.