Tənha iş
Tənha iş (ing. orphan work) — müəllif hüquqları ilə qorunan, lakin müəllifinin və ya hüquq sahibinin müəyyən edilə və ya tapıla bilmədiyi əsərə deyilir. Bu cür işlərə sahib olan şəxslər ya tanınmır, ya da onlarla əlaqə saxlamaq mümkün olmur.[1] Tənha işlər ədəbiyyat, musiqi, sənət əsərləri, filmlər və digər yaradıcılıq sahələrində mövcud ola bilər. Problemin kökü ondan ibarətdir ki, müəllif hüquqları ilə qorunan işlərin istifadəsi üçün icazə tələb olunsa da, hüquq sahibini tapmaq mümkün olmadıqda icazə alınması çətinləşir.[2]
Əsas problemləri
redaktə- İcazənin alınmasının çətinliyi[3]
- Tənha işlərdə əsas problem ondan ibarətdir ki, müəllif hüquqları ilə qorunan bir işdən istifadə etmək üçün lazımi icazəni almaq mümkünsüzdür, çünki hüquq sahibinin kim olduğu məlum deyil və ya onun harada olduğu bilinmir.[4]
- İstifadə məhdudiyyətləri
- Hüquqi icazə olmadan tənha işlərin istifadəsi müəllif hüquqlarının pozulmasına səbəb ola bilər. Bu səbəbdən, bir çox tədqiqatçılar, muzeylər, arxivlər və digər təşkilatlar bu cür işlərdən istifadə etməkdən çəkinirlər, çünki məhkəmə iddiaları ilə üzləşə bilərlər.
- Mədəni irsə çıxışın məhdudlaşdırılması
- Tənha işlər çox vaxt mədəni irsin bir hissəsi olaraq böyük dəyərə malikdir.[5] Bu işlərin cəmiyyətə açıqlanması və geniş istifadəsi çətin olduğu üçün, mədəni irsə çıxış məhdudlaşır.
Tənha işlərlə bağlı mümkün həll yolları
redaktə- Axtarış prosesi
- Müəyyən ölkələrin qanunvericiliyində tənha işdən istifadə etməzdən əvvəl əsərin hüquq sahibini tapmaq üçün "diligent search" (səliqəli axtarış) prosesi tələb olunur. Bu proses hüquq sahibini tapmaq üçün geniş araşdırmaların aparılmasını nəzərdə tutur. Əgər axtarışdan sonra da hüquq sahibi tapılmırsa, əsəri müəyyən şərtlər daxilində istifadə etmək mümkündür.
- Lisenziyalaşdırma
- Bəzi ölkələr tənha işlərin istifadəsi üçün xüsusi lisenziya sistemləri yaradıblar. Məsələn, bəzi Avropa ölkələrində hüquq sahibinin müəyyən edilə bilmədiyi işlər üçün dövlət tərəfindən icazə verilir və ya məhkəmədən icazə alınır. Bu sistemlər istifadəçilərə qanuni yolla tənha işlərdən faydalanmağa imkan verir.
- Qanunvericilik islahatları
- ABŞ və Avropa Birliyində tənha işlərlə bağlı qanunvericilik islahatları müzakirə olunur. Bu islahatlar hüquq sahibi tapılmadıqda əsərlərin istifadəsinə icazə verilməsi üçün xüsusi prosedurların tətbiq edilməsini nəzərdə tutur.[6]
Hüquqi çərçivəsi
redaktə- Müəllif hüquqlarının qorunması — tənha işlər hələ də müəllif hüquqları ilə qorunduğundan, onların icazəsiz istifadəsi qanunsuz hesab edilir. Bu vəziyyət, hüquq sahibini tapmadan əsərdən istifadə edən şəxsin sonradan hüquqi məsuliyyət daşıması ilə nəticələnə bilər.
- İctimai mülkiyyətə keçid — müəllif hüquqları müddəti bitdikdən sonra tənha işlər ictimai mülkiyyətə keçə bilər. Bu halda, həmin işlər sərbəst şəkildə istifadə oluna bilər. Lakin müəllif hüquqlarının nə qədər davam etdiyini müəyyən etmək də bəzən çətin olur, çünki hüquq sahibinin kimliyi məlum olmadıqda müəllif hüquqlarının başlama və bitmə tarixi də qeyri-müəyyən olur.[7]
Nümunə
redaktəKlassik filmlər və ya musiqi əsərləri — XX əsrin əvvəllərində çəkilmiş bəzi filmlərin müəllifləri artıq mövcud deyil və onların hüquq sahibləri tapıla bilmir. Bu filmlər tənha işlərə çevrilib, belə ki, onların yenidən yayımlanması və ya istifadəsi üçün hüquq sahiblərinin icazəsi alınması mümkün olmur. Arxiv sənədləri və fotoşəkillər — muzeylər və ya arxivlərdə olan köhnə sənədlər və fotoşəkillərin hüquq sahibləri çox vaxt məlum olmur. Bu sənədlərin açıq şəkildə istifadəsi və ya rəqəmsal arxivlərdə yayımlanması hüquqi məhdudiyyətlərlə üzləşir.[8]
Tənha işlər hüquqi baxımdan mürəkkəb bir problem yaradır, çünki bu işlərdən istifadə etmək üçün icazə almaq çətin və ya mümkünsüz olur. Tənha işlərə dair qanunvericilik islahatları və xüsusi lisenziyalaşdırma mexanizmləri ilə bu problemin həlli istiqamətində addımlar atılmaqdadır. Mədəni irsin qorunması və geniş yayılması üçün tənha işlərdən qanuni yolla istifadənin asanlaşdırılması vacibdir.[9]
İstinadlar
redaktə- ↑ In from the Cold: An assessment of the scope of 'Orphan Works' and its impact on the delivery of services to the public by Naomi Korn (PDF). JISC Collections Trust. April 2009. səh. 9. 2009-11-18 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-06.
- ↑ Borgman, Christine L. Scholarship in the digital age: information, infrastructure, and the internet. MIT Press. 2007. səh. 108. ISBN 978-0-262-02619-2.
- ↑ National Writers Union. "NWU comments on discussion draft, Digital Copyright Act (DCA) of 2021" (PDF). March 5, 2021.
- ↑ Maier, Henrike. "Games as Cultural Heritage Copyright Challenges for Preserving (Orphan) Video Games in the EU" (PDF). JIPITEC. Humboldt Universität zu Berlin. 2015. səh. 127. 2016-01-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-01-18.
The Computerspielemuseum in Berlin estimates that around 50 % of their collection consists of at least partial orphans.
- ↑ "Report on Digital Preservation, Orphan Works and Out-of-Print Works, Selected Implementation Issues". European Commission. 2007-04-18. 2009-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-06-09.
- ↑ Netanel, Neil. Copyright's paradox. Oxford University Press US. 2008. səh. 200. ISBN 978-0-19-513762-0.
- ↑ National Writers Union. "NWU comments on discussion draft, Digital Copyright Act (DCA) of 2021" (PDF). March 5, 2021.
- ↑ "Unlocatable Copyright Owners". Copyright Board of Canada. 2023-11-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-07.
- ↑ Copyright Act, R.S.C., 1985, c. C-42, s. 77 Arxiv surəti 17 sentyabr 2024 tarixindən Wayback Machine saytında, retrieved on 2023-06-07 from Justice Laws Website.