Tərs triqonometrik funksiyalar

Tərs triqonometrik funksiyalar (dairəvi funksiya, arkfunksiya) — triqonometrik funksiyalar tərsinə çevrilə bilən riyazi funksiyalardır. Tərs triqonometrik funksiyalara əsasən altı funksiya daxildir:

  • arksinus ( — bu bucağın sinusu -ə bərabərdir)
  • arkkosinus ( — bu bucağın kosinusu -ə bərabərdir)
  • arktangens (, bəzi ədəbiyyatlarda )
  • arkkotangens ( və ya , bəzi ədəbiyyatlarda )
  • arksekans ()
  • arkkosekans (, bəzi ədəbiyyatlarda )

Triqonometrik funksiyaların adının qarışındakı "arc" sözü ( lat. arcus — ox, qövs, qövsəoxşar xətt) bu funksiyaları tərs triqonometrik funksiyaların adına çevirir. Bu onunla bağlıdır ki, tərs triqonometrik funksiyaların həndəsi qiyməti vahid çevrənin qövsünün uzunluğu ilə əlaqələndirmək olar. Tərs triqonometrik funksiyalar anlayışını Laqranj köməyi ilə Avstriya riyaziyyatçısı Karla Şerfer (alm. Karl Scherffer‎; 1716—1783) daxil etmişdir.

Əsas eyniliklər

redaktə
 
 

Arksinus funksiyası

redaktə
 
  funksiyasının qrafiki.

Arksinus - m ədədinin x bucağının qiymətinə , radian ifadəsinə deyilir, hansı ki,  

  funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur.   funksiyası ciddi artandır.

  •    
  •    
  •   (təyin oblastı),
  •   (qiymətlər çoxluğu).

Arksinus funksiyasının xassələri

redaktə
  •   (tək funksiyadır).
  •   olduqda  .
  •   olduqda  .
  •   olduqda  .
  •  
  •  
  •  

Arcsin funksiyasının alınışı

redaktə

  funksiyası verilmişdir. Bu funksiya özünün bütün təyin oblastında hissə-hissə monotondur, və deməli, uyğun olaraq tərsi   funksiyası təyin edilməyibdir. Buna görə də elə parçaya baxmaq lazımdır ki, tərs funksiyası artan olsun və bütün qiymətlər çoxluğunda —   doğrudur. Belə ki,   funksiyası üçün   intervalda funksiyanın hər bir qiyməti yeganə arqument qiymətinə yığılır, onda bu parçada   tərs funksiyası,   parçasında   funksiyasının qrafikinə simmetrik qrafiki var.

Arkkosinus funksiyası

redaktə
 
  funksiyasının qrafiki.

Arkkosinus- Elə m ədədinə deyilir ki, radian ölçüsündə x bucağına bərabərdir, hansı ki,  

  funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur.   funksiyası ciddi azalandır.

  •     olduqda,
  •     olduqda,
  •   (təyin oblastı),
  •   (qiymətlər oblastı).

Arccos funksiyasının xassələri

redaktə
  •   (funksiyanın  ) mərkəzi-simmetrik nöqtəsidir, cüt funksiyadır.
  •  ,   olduqda,
  •  ,   olduqda
  •  
  •  
  •  
  •  
  •  
  •  

Arccos funksiyasının alınışı

redaktə

Arktangens funksiyası

redaktə
 
  funksiyasının qrafiki.


  funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur.   funksiyası ciddi artandır.

  •  ,   olduqda
  •  ,   olduqda
  •  
  •  

arctan funksiyasının xassələri

redaktə
  •  
  •  
  •  , x > 0 -da.
  •  
  •  , haradakı   — hiperbolik arktangens.
  •  

arctan funksiyasının alınışı

redaktə

...


Arkkotangens funksiyası

redaktə
 
  funksiyasının qrafiki


  funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur.   funksiyası ciddi azalandır.

  •  ,   olduqda
  •  ,   olduqda
  •  
  •  

arccot funksiyasının xassələri

redaktə
  •   (  
  •  , istənilən   olduqda
  •  
  •  

arccot funksiyasının alınışı

redaktə

...



Arksekans funksiyası

redaktə

 

Arkkosekans funksiyası

redaktə

 

Tərs triqonometrik funksiyaların törəmələri

redaktə

 
 
 
 

Tərs triqonometrik funksiyaların inteqralları

redaktə

Qeyri-müəyyən inteqral

redaktə

x həqiqi və kompleks qiymətlər üçün :

 

x ≥ 1 həqiqi qiymətlər üçün:

 


Həndəsəyə tətbiqi

redaktə

Əgər üçbucağın tərəfləri verilərsə, onda üçbucağın bucaqlarının tapılması üçün tərs triqonometrik funksiyalarından istifadə edilir. Məsələn: Kosinuslar teoremi ilə tapılır.

Düzbucaqlı üçbucaqda, bucağı tərəflər arasındakı münasibət vasitəsilə bu funksiyalarla alınır:

α = arcsin (a/c) = arccos (b/c) = arctan (a/b) = arccsc (c/a) = arcsec (c/b) = arccot (b/a)

Natural loqarifmlə əlaqəsi

redaktə

Kompleks arqumentli tərs triqonometrik funksiyaların dəyişəninin həlli üçün natural loqarifmlərlə verilməsi düsturları:

 
 
 
 
 
 


İstinadlar

redaktə

Həmçinin

redaktə