Talış regionu (Səfəvi imperiyası)
Talış regionu — Səfəvi imperiyasının (1501-1736) bölgəsi, böyük Talışda[ing.] yerləşən, hazırda İran və Azərbaycan arasında bölünüb. Mahalın ərazisi əsasən iki tabe vilayətdən - Astara və Lənkərandan ibarət idi. Astara şəhəri onun inzibati mərkəzi, bölgədə Səfəvi hakimiyyətinin dayağı idi.
Tarixi
redaktə
XVI əsr
Səfəvilərin Talışların hakim sülaləsi ilə qohumluğu onun bir neçə əsrlər boyu ictimai-siyasi həyatına ciddi təsir göstərmişdir.[1] Görünür, gənc İsmayıl Səfəvinin (1501-1524-cü illər) 1500-cü ilin qışını Astara rayonunun Ərçivan kəndində keçirməsinin səbəbi də bu münasibət olub. Bu, Səfəvi tərəfdarlarının sayının artmasında mühüm rol oynadı. Səfəvilərlə qohumluğun Talış hökmdarları üçün daha faydalı olduğunu güman etmək olardı. Onlar bu qohumluğa arxalanaraq xeyli gücləniblər; 1540-1590-cı illərdə Səfəvilərə qarşı üsyan etsələr də, öz hakimiyyətlərini qoruyub saxlaya bildilər.[2]
1500-cü ildə Gilandan köçərkən İsmayılın yeddi səhabəsi arasında Talışın öndə gələn şəxsləri də var idi. Talışların miras qalmış hökmdarları XV əsrin ikinci yarısı və XVI əsrin əvvəllərində siyasi proseslərin fəal iştirakçılarına çevrildilər. Ağqoyunlu konfederasiyasına və Şirvanşahlar dövlətinə qarşı mübarizədə Səfəvilərə kömək etdilər. Onların köməyini yüksək qiymətləndirən Səfəvi hökmdarları talışları qızılbaş tayfalarının sıralarına daxil etdilər.[3] İkinci dərəcəli vəzifələrdə talış başçılarının olması qızılbaş sistemində bu fiqurların nisbi əhəmiyyətini təsdiqləyir. Məsələn, 1508-ci ildə Bağdadın fəthi zamanı talış şəhərin və bütün ərəb İraqının valisi oldular. Talışlardan başqa bir hökmdar Astarabadın valisi idi.[4]
Heydər (1554-1576) I Şah Təhmaspın oğlu (1514-1576). Atasının ölümündən sonra Heydərin varisliyi şah sarayında bəzi talış elementlərinin daxil olduğu mürəkkəb koalisiya tərəfindən qorunurdu. Bu koalisiyaya heç də az mürəkkəb olmayan qruplar qarşı çıxdı. Tezliklə bu sonuncu dəstə Heydəri ələ keçirərək öldürdü və onun böyük qardaşı II İsmayılı (hökmdarlıq 1576-1577) azad etdi. Sonradan I Abbasın (1587-1629-cu illər) Qəzvində taxta çıxmasına Astaralı talışlar dəstək verdilər.[5]
Babagil türbəsi ilə bağlı sənədə görə, Bayandur xan 1551-ci ildə Astara bölgəsinin indiki hakimi olub. Bayandur xan I Təhmasp (1524-1576), II İsmayıl (1576-1577) və Məhəmməd Xodabəndənin (1578-1587) hakimiyyəti illərində uzun müddət Astara bölgəsinin böyük hökmdarı olmuş və burada yaşamışdır. Astara. Osmanlı-Səfəvi müharibəsi zamanı Əmir Xamze xan atası Bayandur xana qarşı üsyan qaldıraraq Astara bölgəsini nəzarətə götürür.[6]
1590-1591-ci illərdə Ərdəbil hakimi təyin edilən Zülfuqar-xan Karamanlu qardaşı Əlvənd Sultanı Lənkərana hakim təyin etdi. Əlvəndin Lənkərana vali təyin olunmasından xəbər tutan Həmzə Xan Talış onun vəzifəsini tutmasına mane olmağa çalışdı və hökumət qoşunlarına qarşı çıxdı. Lakin o, Talış dağlarında yerləşən Şindan qalasında məğlub və müqavimət göstərmiş, bu hadisə hicri 1000-ci ildə (1591-ci ilin oktyabrı – 1592-ci ilin oktyabrı) baş vermişdir. Qala bir neçə ay mühasirədə qaldı, müqavimət qırıldı və Xəmzə xan Osmanlının işğalı altında olan Şirvana sürgün edildi. Həmzə xan Şirvanda qaldı və orada şahın məxfi agentləri tərəfindən öldürüldü. Əmir Xamzənin üsyanından iki il sonra Şah Abbas oğulları II Bayandur və Sərə mərhəmət göstərərək Astaranın hakimiyyətini II Bayandura verdi, ondan sonra isə irsi ərazini Saru xana verdi.[7] Nəhayət, Ərdəbilin Səfəvi məmurlarının, Şeyxavəndlərin və Şahsevənlərin köməyi ilə Əlvənd Sultan Karamanlu bərpa olundu.[8]
İstinadlar
redaktə- ↑ Newman, Andrew J. (2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-830-3.
- ↑ Muradov, Vidadi (2019). «Political and socio-economic history of Lankaran-Astara region of Azerbaijan (18th and early 20th centuries)». Azərbaycan Xalçaları [Azerbaijani Carpets]. Baku: Azer-Ilme. 9 (28-29): 118—139. ISSN 2304-330X.
- ↑ Muradov, Vidadi (2019). «Political and socio-economic history of Lankaran-Astara region of Azerbaijan (18th and early 20th centuries)». Azərbaycan Xalçaları [Azerbaijani Carpets]. Baku: Azer-Ilme. 9 (28-29): 118—139. ISSN 2304-330X.
- ↑ Newman, Andrew J. (2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-830-3.
- ↑ Newman, Andrew J. (2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-830-3.
- ↑ Мамедова, Ирада (2007). «Lənkəran xanlığının yaranmasına dair» (О происхождении Ленкоранского ханства). Elmi Əsərlər (in Azerbaijani). Баку: Институт истории, NAS of Azerbaijan. стр. 49-63.
- ↑ Мамедова, Ирада (2007). «Lənkəran xanlığının yaranmasına dair» (О происхождении Ленкоранского ханства). Elmi Əsərlər (in Azerbaijani). Баку: Институт истории, NAS of Azerbaijan. стр. 49-63.
- ↑ Tapper, Richard (1997). Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-58336-5.