Vikipediya

Talışların deportasiyası

Talışların deportasiyası — Stalinin İranla həmsərhəd rayonlardan talış əhalisini etnik təmizləmə məqsədi ilə deportasiya etməsi, həmçinin müəyyən ərazilərin etnik tərkibində daxili dəyişikliklər etmək məqsədi ilə.[1][2][3][4]

Başlanğıcı

redaktə

1936-cı ildə SSRİ-nin yeni Konstitusiyası qəbul olundu və Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası ləğv edildi və xalqlara münasibət dəyişdi, bir çox milli azlıqların titullu xalqın xeyrinə assimilyasiya siyasətinin həyata keçirilməsi və onların etnoniminə qadağa qoyulması dövrü başlandı.[5]

Mərkəzi Komitənin 1937-ci il iyunun 6-da Azərbaycan KP-nin XIII qurultayı ərəfəsində keçirilən plenumundan sonra MK-nın qurultaya gözlənilən məruzəsinin məzmunu məsələsi və s. , Azərbaycan dilinin fars, ərəb və osmanlı qatlarından təmizlənməsi məsələsi qaldırıldı.[6]

Müzakirə iştirakçılarından biri “tat dilini təmizləmək” zərurətindən danışdı. Mircəfər Bağırovun sözlərinə görə, “Məncə, tat, kürd, talış dillərindən Azərbaycan dilinə keçməyin vaxtı çatıb. Xalq Maarif Komissarlığı təşəbbüs göstərməlidir, onların hamısı azərbaycanlıdır”.[6]

Bu plenumdan sonra başqa dillərdə təhsildən imtina edilərək Azərbaycan dilinə keçid haqqında qərar qəbul edildi, talış dilində məktəblər bağlandı və bütün nəşrlər dayandırıldı, talış alimləri və ictimai xadimləri (Əhmədzadə Z., Nəsirli M., Mirsalayev B. və d.) repressiyaya məruz qaldılar.[7]

Deportasiya 1938 ildə

redaktə

Talışlara qarşı repressiyalar təkcə ziyalılara deyil, sadə əhaliyə də təsir etdi.[8][9] 1938-ci ilin yanvar teleqramına əsasən, SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarı Nikolay Yejov Azərbaycan SSR Xalq Daxili İşlər Komissarının müavini T.Borşşevə İranın Bakı və Kirovabad rayonlarının dərhal təmizlənməsi barədə xahiş göndərdi. Sovet və ya İran pasportu olmayan iranlıları saxlamaq lazım idi, ilk növbədə antisovet fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxsləri, müəyyən etmək üçün geniş sorğular keçirməlidir, məhkəmənin qərarı ilə onları ailələri ilə birlikdə ya İrana, ya da SSRİ daxilində xüsusi ayrılmış yerlərə deportasiya etməlidir.[5]

Hakimiyyətin iranlılara münasibətinə Şahsevənlərin hərəkətləri də təsir etdi, mərkəzi hökumətə tabe olmudılar və sərhəd əhalisinə təhsir edirdilər. Bu, İranda Xəzər dənizinin cənub-şərq sahillərində yaşayan talışların, gilyakların, tatıların və başqalarının Azərbaycan SSR-ə köçməsinə səbəb oldu.[5]

Bununla əlaqədar 1938-ci ilin yanvar teleqramına əsasən sovet hökuməti “sərhəd rayonlarını arzuolunmaz və yararsız elementlərdən təmizləmək” siyasətini həyata keçirməyə başladı. Şifahi müsahibələr göstərir ki, İran sərhədinə yaxın yaşayış məntəqələrində yaşayan bir çox talış evlərindən zorla qovulmuşdu. Məmurlar uzun müddət narahat olurdular ki talışlar “ən geridə qalmış xalq” kimi İranla mədəni və qohum əlaqələri var idi. Talışlar sovet sistemindən və mədəniyyətindən təcrid olunmuş etibarsız sərhəd sakinləri hesab olunurdular.[10]

Bunun nəticəsində Astara, Lənkəran, Lerik, Yardımlı rayonlarından olan xeyli sayda etnik talış rəsmi sənədlərdə etnik mənsubiyyətinin qeyd olunmamasına baxmayaraq, Qazaxıstan və Azərbaycanın səhralarına deportasiya edilib.[5] Krista Qoffun qeyd etdiyi kimi, talışlar bu zaman ya İran kateqoriyasına daxil olduqları üçün deportasiya ediliblər, yəni. ya da Sovet Azərbaycanında İran sərhədində yaşadıqları üçün “iranlı” kimi siyahıya alınmışdır.[11]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Goff Krista A. Nested Nationalism. Making and Unmaking Nations in the Soviet Caucasus. — Cornell University Press. — 2020. — p.135. — P. 319

    Not long after some Kurds were expelled from the Azerbaijan SSR, the Politburo also ordered the deportation of 6,000 Iranians from Azerbaijan to Kazakhstan. Oral history interviews indicate that some Talyshes were also deported at this time either because they were folded into the Iranian category or because they lived along the Iranian border in Soviet Azerbaijan.
  2. ↑ Petr Kokaisl. The Evolution of Talysh Ethnic Identity: From Soviet Manipulation to Contemporary Reality (англ.). — Prague: Czech University of Life Sciences Prague, 2024. — P. 9-13.

    In 1937, the first forced deportations of the Talysh population to Central Asia took place.
  3. ↑ Haroutioun Khatchadourian, Igor Dorfmann-Lazarev. Monuments and Identities in the Caucasus: Karabagh, Nakhichevan and Azerbaijan in Contemporary Geopolitical Conflict, 2023, Brill, — 429 p. — P. 584.

    As in numerous other regions of the USSR between the 30s and the 50s, deportation of populations (e.g., Kurd and Talysh) was also perpetrated in border regions of Azerbaijan.
  4. ↑ Goff Krista A. Nested Nationalism. Making and Unmaking Nations in the Soviet Caucasus. — Cornell University Press. — 2020. — p.173-174. — P. 319.

    Talyshes also experienced waves of involuntary resettlement as state authorities sought to clear borderland areas of supposedly undesirable or untrustworthy persons. In the latter half of the 1930s, some Talyshes living along the border were deported from the republic or forcibly moved into cities. Later, in the early 1950s, thousands of people in this area, mostly Talyshes, were involuntarily resettled to the Kura-Araks region of the AzSSR.
  5. ↑ 1 2 3 4 Алиев Д.А. Идентификационные аспекты депортации талышей в историческом контексте. // «Молодой учёный» : журнал. — 2024. — Апрель (№ 16 (515)). — С. 287-291. — ISSN 2072-0297.
  6. ↑ 1 2 Исмаилов Эльдар. История «большого террора» в Азербайджане. — Политическая энциклопедия. — Москва, 2015. — С. С. 155-156. — 239 с. — ISBN 978-5-8243-1943-9.
  7. ↑ Отв. ред.: Н.Н. Дьяков, А.С. Матвеев. XXX Международный конгресс по источниковедению и историографии стран Азии и Африки: К 150-летию академика В.В. Бартольда (1869-1930).. — Санкт-Петербург: Студия "НП-Принт", 2019. — Т. 1. — С. 63—64. — 528 с. — ISBN 978-5-901724-94-1.
  8. ↑ Сулейменова Э.Д. К осмыслению вероятности варианта русского языка в Казахстане // Slavica Helsingiensia 40. Хельсинки. — 2010. — С. 252-265.
  9. ↑ Haroutioun Khatchadourian, Igor Dorfmann-Lazarev. Monuments and Identities in the Caucasus: Karabagh, Nakhichevan and Azerbaijan in Contemporary Geopolitical Conflict, 2023, Brill, — 429 p. — P. 584.

    Less than three years separated Stalins speech at the Seventeenth Congress of the Party (quoted above) from the deportations, between 1935 and 1938, Talysh, Poles, Germans, Latvians, Finns, Greeks, Estonians, Rumanians, Koreans and Kurds - the first in a series of deportations of compect ethnic groups over the xpanses of the USSR.
  10. ↑ Goff Krista A. Nested Nationalism. Making and Unmaking Nations in the Soviet Caucasus. — Cornell University Press. — 2020. — p.48-49. — P. 319
  11. ↑ Goff Krista A. Nested Nationalism. Making and Unmaking Nations in the Soviet Caucasus. — Cornell University Press. — 2020. — p.135. — P. 319

Ədəbiyyat siyahısı

redaktə
  • Goff Krista A. Nested Nationalism. Making and Unmaking Nations in the Soviet Caucasus. — Cornell University Press, 2021
  • Petr Kokaisl. The Evolution of Talysh Ethnic Identity: From Soviet Manipulation to Contemporary Reality. — Prague: Czech University of Life Sciences Prague, 2024
  • Аббасзаде Ф. Ф. Deportasiya olunmuş talışların hüquqları nə vaxt bərpa olunacaqdır? // Шавнышт: газета. — 2006. — № 4. — С. 1—2.
  • Ангелова М. Етнография, демография и асcимилация — как изчезнаха талишите в Съветски Азербайджан. // Балканистический Форум. — 2022. — № 2. — 153-169
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Talışların_deportasiyası&oldid=7906917"