Vikipediya

Tatian

Tatián (ya da Tasian; təq. 120[1], Assuriya[d] – təq. 173[2][3], Assuriya[d]) — erkən xristian yazarı, apologeti və ilahiyyatçısı. O Müqəddəs kitabın 4 İncilini bir ardıcıl hekayəyə birləşdirmiş və redaktə etmişdir[4] "Diatessaron" adlanan bu kitab Assuriya kilsəsi tərəfindən müqəddəs kitab kimi qəbul edilmiş və bir neçə yüzillik boyu orada rəsmi ibadətlərdə oxunmuşdur. Həm də Diatessaronun Əhdi Cədidin kanonik (kilsə tərəfindən qəbul edilən) mətninin oluşması prosesində bəlli qədər rol oynamışdır.

Tatian
Doğum tarixi təq. 120[1]
Doğum yeri
Vəfat tarixi təq. 173[2][3]
Vəfat yeri
Vətəndaşlığı Roma İmperiyası
Elm sahələri fəlsəfə, ilahiyyat, apologetika
Tanınır Xristian ilahiyyatçısı, apologet
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Erkən xristianlıq
Yunandilli apologetika:

Yustin  • Tatian  • Afinoqor  • Teofil

Xristian ehkamlarının formalaşması
Rəsmi kilsəyə qarşı duran təriqətlər:

Arianlıq  • Donatizm

Latın qərbində Kilsə Ataları

Boesius  • Kassiodor  • Avqustin Avrelius
İyeronim Stridonlu  • İlarius Piktaviyalı

Xristian rahibliyi  • İsihazm

Bioqrafiyası

redaktə

Tatianın həyatı haqqında biliklər çox azdır. Əsərlərin birində o özü haqqında yazmışdır ki, "Assuriya torpaqlarında doğulmuşdur"[5]. Dəqiq ölüm ili və yeri də bilinməməkdədir. Güman edilir ki, o Assuriyada 185 ildə ölmüşdür.

Bir çox ölkələrə səfər etmiş, çeşidli xalqların mədəniyyəti və dünyagörüşü ilə tanış olmuşdur. Etni zamanda fəlsəfi məktəblərin təlimlərini də öyrənmişdir. Sonra Romaya gəlmiş, orada Xristianlıqla tanış olmuş, az sonra bu dini qəbul edərək, Yustinin tələbəsi olmuşdur. O zaman xristianlar çeşidli fəlsəfə məktəblərinin ardıcılları ilə mübahisələr. Tatian da müəllimi ilə bu prosesə qoşularaq erkən Xristianlığın ən fəal apologetlərinə çevirilmişdir.[6].

O da Yustinlə birlikdə kinik (həqarətçi) məktəbin filosofu Kressent tərəfindən təqib olunmuşdur. Yustinin ölümündən sonra Tatianın həyatı haqqında məlumatlar azdır. Güman edilir ki, o müılliminin Romadakı məktəbinə başçılıq edə bilərdi. Ancaq İrineus[7] onun heretik sayılan və ifrat abidçiliyi təbliğ edən mühafizəkar "enkratistlər" təriqətinə keçməsi haqqında yazmışdır. Bu səbəbdən də onu Kilsədən aralamışdırlar.

Bundan sonra o Romanı tərk etmiş və İsgəndəriyyə, ya da Yunanıstanda yaşamışdır.

Apologetikası

redaktə

Tatianın dünyagörüşü və fəlsəfəsi onun "Adversus graecos" Yunanlara ünvanlanmış sözkitabında verilmişdir.

Xristian apologeti kimi Tatian büdpərəstliyi tənqid etmiş və Xristianlığın üstün cəhətlərini vurğulamışdır. Hətta bəzən bunu kəskin tərzdə edirdi. O yazırdı:

  Siz (bütpərəstlər) müdrikliyi hissələrə parçalamısınız və özünüzü əsl müdriklikdən məhrum etmisiniz. Siz Tanrını tanımırsınız. Bir-birinizlə mübahisə edərək özünüzü təkzib edirsiniz[8]  

Yunanların və Romalıların müdrikliyini rədd edərək Tatian onlara qarşı “barbarların müdrikliyini” ortalığa qoyur. Onun fikrincə “barbarların müdrikliyi” öz sadəliyi, beynəlmiləlliyi, birliyi və əxlaqı ilə fərqlənir. Yunan və Roma filosoflarının təlimləri ilə həyat tərzləri və əməlləri arasında bir çox hallarda fərqlər var idi. Məsələn, Diogen acgözlülüyün ucbatından ölmüş, Aristip isə əxlaqsız həyat sürürmüş Tatian.[9]

Ümumiyyətlə, Tatianın fikrincə, yunanlar hər bir müsbət şeyi başqa xalqlardan götürüb, sonra onları mənimsəyiblər, özlərinki hesab ediblər. Onlar əlifbanı finikiyalılardan, tarixi - misirlilərdən, münəccimliyi - babilistanlılardan götürüblər. Fəlsəfəni isə yunanlar yəhudilərdən alıblar, sonra isə ona əlavələr ediblər. Lakin bu əlavələr əslində səhvlərdir, yanılmalardır. Nəticədə isə yunanların əlində fəlsəfə öz əsl mahiyyətini itirib [10].

Tatianın dünyagörüşü, ümumiyyətlə, Yustinin dünyagörüşü kimi idi. O da, Tanrının birliyini, Loqosun (İsanın) Atadan doğulmasını qəbul edirdi. Trititanizm (Tanrının üç sifətdən ibarət olması) haqqında Tatian heç bir şey deməmişdi, çünki bu ideya onun zamanında hələ aktual məsələyə çevrilməmişdi.

Müxalif fikirləri

redaktə

Qeyd etmək lazımdır ki, antik mədəniyyəti rədd edən Tatian, bəzi hallarda ortodoksal Xristianlığa da zidd fikirlər səsləndirirdi. Məsələn, o hesab edirdi ki,insan ruhu bədənə bağlı olduğuna görə təbiətcə bu dünyanın məhsuludur. Onun fikrincə ruh bədənlə bir yerdə məhv olur. Hətta Tatian ruhu “zülmət” adlandırırdı[11]. Burada qnostiklərin təsiri hiss edilir. Eyni zamanda, onun fikrincə, ruhdan başqa insanın mənəviyyatı da vardır. Bu mənəviyyat insan təbiətinə daxil deyil, bir başa Tanrının lütfüdür.

Daha sonra Tatian qiyamət günü və dirçəlmə ideyalarını qəbul edərək, onları ortodoksal Xristianlıqdan fərqli tərzdə yozurdu. O, hesab edirdi ki, Tanrı hər şeyi məhv edəndən sonra yenidən dünyalar yaradacaq və həyat yenidən davam edəcək. Sonra o dünyalar da məhv olub yeni dünyalar yaranacaq, və bu proses sonsuzluğa qədər davam edəcək.[12]

Təsiri

redaktə

Bu cür fikirlərə görə Tatian rəsmi kilsə tərəfindən pislənmişdir və onu heretiklərin sırasına daxil etmişdirlər. Buna baxmayaraq, Tatianın apologetikada müstəsna rolu olub. Onun bir çox fikirləri gələcəkdə xristian filosofları tərəfindən qəbul edilib, inkişaf etdirilmişdir. Məsələn, Tatian düşünürdü ki, təbiət və insan təbiəti əslində şərdir və Tanrının lütfü olmasa, adamları ölümə aparır. Bu ideya sonralar Avqustinusun fəlsəfəsində mühüm yer tutacaq.

Mənbə

redaktə
  • Aydın Əlizadə. Xristianlıq: tarix və fəlsəfə (PDF). Bakı: Əbilov, Zeynalov və qardaşlar. 2007. s. 42-44. ISBN 5-87459-013-7. 2016-08-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-08-16.

Ədəbiyyat

redaktə
  • Aydın Əlizadə. Xristianlıq: tarix və fəlsəfə (PDF). Bakı: Əbilov, Zeynalov və qardaşlar. 2007. s. 42-44. ISBN 5-87459-013-7. 2016-08-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-08-16.
  • Майоров Г. Г. Формирование средневековой философии (латинская патристика). М.: Мысль, 1979. С. 62-65.
  • Ранние христианские апологеты. Arxivləşdirilib 2007-12-01 at the Wayback Machine // Протоиерей Иоанн Мейендорф. Введение в святоотеческое богословие. Гл 3.
  • Татиан Ассириец // Архимандрит Киприан (Керн). Патрология. Глава X.
  • Petersen, W. Tatian's Diatessaron: Its Creation, Dissemination, Significance and History in Scholarship (Leiden, Brill, 1994).
  • Hunt, E. J. Christianity in the 2nd Century: The Case of Tatian (London, Routledge, 2003).
  • Gaca, K. L. "Driving Aphrodite from the World: Tatian and His Encratite Argument," in Eadem, The Making of Fornication: Eros, Ethics, and Political Reform in Greek Philosophy and Early Christianity (Berkeley, University of California Press, 2003), 221-246.
  • Petersen, W. L. "Tatian the Assyrian," in Antti Marjanen and Petri Luomanen (eds), A Companion to Second-Century Christian “Heretics” (Leiden: Brill, 2005), 125-158.
  • Harris, J. R. "The First Tatian Reading in the Greek New Testament," in Idem, New Testament Autographs and Other Essays (Sheffield: Sheffield Phoenix, 2006) (New Testament Monographs, 7).

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 Tatian // Encyclopædia Britannica (ing.).
  2. ↑ 1 2 Library of Congress Authorities (ing.). Library of Congress.
  3. ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  4. ↑ Cross, F. L, ed. The Oxford Dictionary of the Christian Church. New York: Oxford University Press. 2005, article Tatian.
  5. ↑ Oratio ad Graecos, XLII
  6. ↑ Marian Hillar, From Logos to Trinity: The Evolution of Religious Beliefs from Pythagoras to Tertullian, page 139 (Cambridge University Press, 2012)
  7. ↑ Haer., I., xxvlii. 1, Ante-Nicene Fathers Arxivləşdirilib 2022-05-30 at the Wayback Machine, i. 353.
  8. ↑ Tatian. Adversus graecos (Yunanlara ünvanlanmış söz), 25. Arxivləşdirilib 2021-10-15 at the Wayback Machine.
  9. ↑ Adversus graecos, 7.
  10. ↑ Tatian. Adversus graecos, 7.
  11. ↑ Tatian. Adversus graecos, 13.
  12. ↑ Татиан Ассириец // Архимандрит Киприан (Керн). Патрология. Глава X. Arxivləşdirilib 2020-08-03 at the Wayback Machine
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Tatian&oldid=7760857"