Tehran müqaviləsi (1809)
Tehran müqaviləsi (1809) - İranla İngiltərə arasında bağlanmış müqavilə.
İran Qərb dövlətlərinin hədəfində
redaktəFransa ilə İranın yaxınlaşması İngiltərəni ciddi şəkildə narahat etməyə başladı. İngilislər bu yaxınlaşmanın təsirini aradan qaldırmaq üçün tədbirlər həyata keçirdi. Fətəli şahın sarayına eyni zamanda iki elçilik göndərildi. Bombeydən Con Malkolm, Londondan isə Harford Cons danışıqlar üçün yola düşdü. Şirazda danışıqlara başlayan Malkolm böyük tələblər irəli sürdüyünə görə ciddi müqavimətlə rastlaşdı və Hindistana qayıtdı. Danışıqların aparılması Consa həvalə edildi. O, Qardanın Tehrandan çıxmasından iki gün sonra buraya gəldi. Lakin bu zaman maraqlı bir hadisə baş verdi. Bombeydən lord Minto Tehran sarayında baş verənlərdən xəbərsiz olduğundan Consun burada elə bir işi qalmadığını əsas tutaraq onu səlahiyyətindən məhrum etdi. Lakin Cons bununla hesablaşmayaraq kral III Georqun (1760-1811/1820) vəkili kimi danışıqları davam etdirir. 1809-cu il 12 martda İran şahının birinci naziri Mirzə Şəfi ilə ilk İngiltərə-İran Tehran müqaviləsini imzaladılar.
Müqavilənin şərtləri
redaktəI və II maddələr müqavilənin bağlanması şərtinə həsr edilmişdi. Qeyd olunurdu ki, qəti müqavilə hazırlamaq üçün müəyyən vaxt lazımdır, lakin beynəlxalq vəziyyət təcili tədbirlər görülməsini tələb etdiyindən ilkin saziş əldə edilmişdir. Bu saziş əsasında "iki monarx, onların vərəsələri, təbəələri, mülkləri, əyalətləri və ölkələri arasında əbədi dostluq haqqında qəti müqavilə imzalanacaqdır". III maddə ilə ilk müqavilə bağlandıqdan sonra İranın hər hansı Avropa dövlətilə bağladığı istənilən müqavilə və ya saziş etibarsız elan olunurdu. İstənilən Avropa dövlətinin silahlı qüvvələrinə İran ərazisi vasitəsilə Hindistan və ya bu ölkənin limanları istiqamətində keçməyə icazə verilmirdi. IV maddədə deyilirdi ki, "hər hansı Avropa dövlətinin silahlı qüvvələrinin İran ərazisinə soxulduğu halda İngiltərə şaha hücum etmiş qüvvələri qovmaq üçün kifayət miqdarda öz silahlı qüvvələrini və ya onun əvəzinə maliyyə yardımı və silahlar-toplar, tüfənglər və s. həmçinin zabitlər verir; əsgəri təchizatın, silahlı qüvvələrin kəmiyyəti və maliyyə yardımının məbləği qəti müqavilədə müəyyənləşdiriləcəkdir. İngiltərənin belə Avropa dövlətilə müqavilə bağladığı halda İngiltərə İran və bu dövlət arasında sülhə nail olmaq üçün bütün mümkün tədbirləri tətbiq edəcəkdir. Əgər bu cəhdlər müvəffəqiyyətsiz olarsa, onda qəti müqavilə ilə müəyyən olunmuş miqdarda ingilis silahlı qüvvələri və ya maliyyə yardımı İrana soxulmuş Avropa silahlı qüvvələri İran ərazisində qalanadək və ya İran və bu Avropa dövləti arasında sülh bağlananadək şahın sərəncamında qalacaqdır.
Əfqanlar və ya digər dövlət Hindistandakı ingilis mülklərinə hücum etdiyi halda İran şahı öz qoşunlarını qəti müqavilədə müəyyən olunmuş şərtlərə uyğun olaraq bu mülkləri müdafiə üçün göndərməlidir. V maddəyə görə əgər Hindistandan Fars körfəzinə gələn ingilis qoşun dəstələri şahın razılığı ilə Xarq adası limanına və ya digər İran limanına çıxarılardısa, onlar heç bir vəchlə bu yerləri ələ keçirmiş hesab edilməməli və bu dəstələr hazırkı ilk müqavilə bağlandığı vaxtdan şahın sərəncamında olmalı idi. Onların sayı qəti müqavilədə müəyyənləşdirilməli idi. VI maddəyə əsasən əgər Xarq adasına və ya Fars körfəzinin istənilən digər limanına çıxarılmış ingilis qoşunları, şahın arzusu ilə orada qalardısa, onda İran qubernatoru onlara dostcasına yanaşmalı, bu qoşunların həmin zaman mövcud olan ədalətli qiymətlər üzrə azuqə ilə təchiz olunması haqqında Farsın bütün hakimlərinə əmrlər verilməli idi. VIII maddəyə görə şah və əfqanlar arasında müharibə halında İngiltərə əgər yalnız hər iki tərəf sülh bağlamaq üçün vasitəçilik haqqında müraciət etməyincə qarışmamalı idi. VIII maddədə bildirilirdi ki, nə qədər ki, bu müqavilə qüvvədədir, İran şahı İngiltərəyə hər hansı düşmən və ya Hindistandakı ingilis ərazisi üçün əlverişsiz və zərərli sazişə girə bilməz. 1809-cu il ilk müqaviləsi İngiltərə tərəfindən ratifikasiya edilmiş və bu sənəd İrana yeni səfir təyin edilmiş Q.Ouzli tərəfindən 1811-ci ildə Tehran sarayına təqdim olunmuşdu.
Mənbə
redaktə- Жигалина О.И. Великобритания на Среднем Востоке XIX - начала XX в. Анализ внешнеполитических концепций. М.1990
- История XIX века. Под ред. проф. Лависса и Рамбо. Перев. с Франц. т.2, М.1938
- Кузнецова Н.А. Иран в первой половине XIX века. М.1983
- Новая история Ирана. Хрестоматия. М.1988, с.70-72.
- Туманович Н.Н. Европейские державы в Персидском заливе в 16-19 вв. М.1982.