Tehran müqaviləsi (1814)
Tehran müqaviləsi (1814) - İranla İngiltərə arasında bağlanmış müqavilə.
XIX əsrin əvvəllərində İranın İngiltərə ilə yaxınlaşması
redaktə1807-ci il İran-İngiltərə müqaviləsi imzalandıqdan sonra H.Cons ölkəsinin mövqeyinin möhkəmləndirilməsi sahəsində fəaliyyətini davam etdirirdi. Con Malkolm da 1810-cu ildə hərbi yardımla Tehrana gəldi. İngiltərə Rusiya ilə İran arasında davam edən müharibədə İranı müdafiə edir, bu müqaviləyə uyğun olaraq ona köməkliyi davam etdirirdi. 1811-ci ilin martında İngiltərənin yeni səfiri Q.Ouzli nəzərdə tutulan pulla bərabər hərbi mütəxəssis və əsgərlərlə İrana gəldi. 1812-ci il 12 martda İngiltərə ilə İran arasında Qəti müqavilə imzalandı. Lakin Rusiyanın 1812-ci ildə I Napoleon üzərində qələbəsi, 1806-1812-ci illər müharibəsində Osmanlı dövlətini məğlubiyyətə uğratması, İranla müharibədə üstünlüyə nail olması vəziyyəti dəyişdi. İngiltərə Rusiya ilə İran arasında sülh danışıqlarında vasitəçiliyə nail ola bildi. 1813-cü il oktyabrın 12/24-də Gülüstan müqaviləsi imzalandı.
İngiltərə yeni yaranmış şəraitə uyğun olaraq 1814-cü il 25 noyabrda İranla yeni müqavilə imzaladı. Müqaviləni şah sarayı yanında İngiltərənin səlahiyyətli naziri Ceyms Moryer və İranın birinci naziri Mirzə Şəfi imzalamışdı. Müqavilənin preambulasında 1809-cu il ingilis-İran müqaviləsinə istinad edilir və göstərilirdi ki, bu müqaviləni 1812-ci il 14 martda Tehranda fövqəladə ingilis səfiri Ouzli və Mirzə Şəfi imzalamış və Londona göndərilmiş ingilis hökuməti onda bəzi dəyişikliklər etmişdir. Bu dəyişiklikləri izah edən məktubu, müqavilənin mətnilə birgə Böyük Britaniyanın şah sarayı yanında fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Q.Ellis Tehrana gətirmişdir.
Müqavilənin şərtləri
redaktəMüqavilənin birinci maddəsində deyilirdi ki, İran hökuməti İngiltərə ilə 1809-cu il müqaviləsini bağladıqdan sonra istənilən Avropa ordusuna Hindistan və ya istənilən Hindistan limanı istiqamətində İran torpağına daxil olmağa, həmçinin Hindistana nüfuz etmək və ya Böyük Britaniya ilə düşmən münasibətdə olmaq məqsədi güdən avropalıları İrana buraxmamağa təəhhüdlü olmuşdur. Əgər hər hansı Avropa dövləti Xarəzm, Türküstan, Buxara, Səmərqənd və ya başqa yol ilə Hindistana soxulmaq istəsə, şah bu ölkələrin hakimlərini silahlı qüvvələrin köməyi və ya sülh yolu ilə hücuma təhrik etməli idi. II maddəyə görə iki monarx, onların vərəsələri, təbəələri və onların çarlıqları, torpaqları, əyalətləri və ölkələri arasında əbədi dostluq bərqərar olması elan edilirdi. İngilislər İran şahzadələri, aristokratiyası və rəhbərləri arasında yarana bilən mübahisələrə qarışmamağı öhdəsinə götürür və əgər mübahisə edən qruplaşmalardan biri ingilis köməyi almaq üçün İranın hər hansı əyalətini təklif edərsə, ingilis hökuməti belə bir təkliflə razılaşmamalı idi.
III maddədə bildirilirdi ki, bu müqavilə sırf müdafiə xarakterindədir, Rusiya ilə İran arasındakı sərhədlər Böyük Britaniya, İran və Rusiyaarasındakı saziş üzrə müəyyən edilməli idi. IV maddəyə görə, əgər hər hansı Avropa dövləti İrana soxularsa və İran hökuməti ingilislərdən kömək rica edərsə, Hindistan general-qubernatoru ilkin müqaviləyə uyğun və Böyük Britaniya adından hərəkət edir, bu ricanı yerinə yetirir və Hindistandan zabitlərlə və bütün çatacaq silahlarla zəruri hərbi hissələr göndərir və ya bunun əvəzinə, ingilis hökuməti miqdarı 1808-cu il ingilis-İran müqaviləsilə müəyyən olunacaq illik maliyyə yardımı ödəyirdi. İllik maliyyə yardımının məbləği 200 min tümən təşkil etməli və bu Avropa dövlətilə müharibənin İran tərəfindən təcavüz nəticəsində başladığı halda ödənilməməli idi. V maddəyə əsasən İran hökuməti ordunun yenidən təşkili üçün hərbi təlimatçılar kimi Avropa zabitlərini Böyük Britaniya ilə müharibə vəziyyətində olmayan dövlətlərdən dəvət edə bilərdi. VI maddədə qeyd edilirdi ki, əgər Böyük Britaniya ilə sülh münasibətlərində olan hər hansı Avropa dövləti İranla müharibəyə cəlb edilərsə, onda Böyük Britaniya hökuməti bu Avropa dövlətini İranla barışdırmaq üçün bütün mümkün cəhdlərini tətbiq edəcəkdir. Əgər bu cəhdlər nəticə verməsə, onda Böyük Britaniya, əgər lazım olsa, müqavilənin əvvəlki maddəsinə uyğun olaraq Hindistandan öz silahlı qüvvələrini göndərəcək və ya belə ki, müharibə davam edir və İran bu Avropa dövləti ilə sülh bağlamayıb, İran hökumətinə kömək olaraq 200 min tümən məbləğində illik maliyyə yardımı ödənəcəkdir. VII maddəyə görə əgər əfqanlar ingilislərlə [[müharibə vəziyyətində olsalar, İran şahı ingilis hökuməti ilə razılaşdırılmış miqdarda olan öz ordusunu əfqanlara qarşı göndərəcək. İran ordusunu saxlamaq üçün xərcləri ingilis hökuməti ödəməli idi. IX maddədə bildirilirdi ki, əfqanlar və iranlılar arasında müharibə halında ingilis hökuməti, əgər yalnız hər iki tərəf sülh bağlamaq məqsədilə bu haqda rica etməyincə qarışmayacaqdır. XI maddədə yazılırdı ki, İran şahının xahişi ilə ingilis hökuməti hərbi gəmiləri və qoşun göndərməklə Fars körfəzində ona kömək edə bilər. Belə ekspedisiyanın xərcləri İran hökuməti tərəfindən ödənilməlidir. Göndərilən hərbi gəmilər zəruri hallar istisna olmaqla, yalnız İran hökumətinin göstərdiyi limanlarda lövbər sala bilərdi.
Mənbə
redaktə- Жигалина О.И. Великобритания на Среднем Востоке XIX - начала XX в. Анализ внешнеполитических концепций. М.1990
- История XIX века. Под ред. Лависса и Рамбо. Перев. с франц. т.2, М., 1938
- Кузнецова Н.А. Иран в первой половине XIX века. М.1983
- Новая история Ирана. Хрестоматия. М.1988, с.80-81.
- Туманович Н.Н. Европейские державы в Персидском заливе в 16-19 вв. М.1982.