Transsendentalizm

Transsendentalizm — XIX əsrin əvvəllərində ABŞ-da ortaya çıxmış fəlsəfi və mədəni hərəkatdır. Bu hərəkatın əsas ideyaları arasında fərdi təcrübə və intuisiyanın bilik mənbəyi olaraq əhəmiyyətini vurğulamaq, təbiətə və insan ruhuna dərin bir hörmət və əlaqə hissi, və cəmiyyətin normativ qaydalarına qarşı çıxmaq daxildir.

Transsendentalistlər, əsasən, insanın öz daxili səsinə və təbiətə daha çox diqqət yetirərək daha yüksək bir mənəvi və intellektual səviyyəyə çatacağına inanırdılar.

Bu hərəkatın əsas nümayəndələri arasında Ralf Uold Emerson və Henri Devid Toro kimi yazıçılar və filosoflar yer alır. Onların əsərləri insanın daxili dünyasını, təbiətin gözəlliyini və cəmiyyətin təsirlərindən azad olmağın vacibliyini araşdırırdı.

Haqqında

Transsendentalizm XIX əsrin əvvəllərində ABŞ-da yaranmış fəlsəfi və ədəbi hərəkatdır. Bu hərəkatın əsasını qoyanlar arasında Ralf Uold Emerson (Ralph Waldo Emerson) və Henri Devid Toro (Henry David Thoreau) kimi mütəfəkkirlər var idi. Transsendentalizmin əsas prinsipləri bunlardır:

1. Fərdi Təcrübə və İdrak: Transsendentalistlər fərdi təcrübə və daxili idrakın bilik əldə etmənin ən vacib yolu olduğunu vurğulayırlar. Onlar inanırdılar ki, hər kəs öz fərdi təcrübələri vasitəsilə həqiqəti anlamaq qabiliyyətinə malikdir.

2. Təbiətin Dəyərləndirilməsi: Təbiət transsendentalistlər üçün müqəddəs və ruhani bir mənbə idi. Onlar təbiəti Allahın bir təzahürü və insanın öz ruhunu tapması üçün bir vasitə kimi görürdülər.

3. Daxili və Xarici Aləm: Transsendentalistlərə görə, insanın daxili aləmi (ruhu, düşüncələri və duyğuları) xarici aləmdən (təbiət və cəmiyyət) daha əhəmiyyətlidir. Onlar ruhun və mənəvi inkişafın maddi dünyadan üstün olduğunu hesab edirdilər.

4. Fərdi Azadlıq və Müstəqillik: Transsendentalistlər fərdi azadlığa və müstəqilliyə böyük dəyər verirdilər. Onlar cəmiyyətin məhdudiyyətlərindən azad olmağı və özünütanımanı təbliğ edirdilər.

5. Sosial və Siyasi Tənqid: Transsendentalistlər dövrün sosial və siyasi məsələlərini də tənqid edirdilər. Onlar köləlik və qadın hüquqları kimi məsələlərdə irəliləyişlər üçün çalışırdılar.

Bu hərəkatın ədəbiyyat, fəlsəfə və siyasət üzərində geniş təsiri olmuşdur və müasir humanizm və ətraf mühit hərəkatlarının təməllərindən biri kimi qəbul edilirlər.

Tarixi

Transsendentalizm 1830–1860-cı illərdə ABŞ-də ədəbi-fəlsəfi hərəkatdır.

1836-cı ildə ABŞ-də Transsendental klubun əsasını qoymuş idealist filosof və yazıçılar qrupuna Ralf Uold Emerson (1803–1882), C. Ripli (1802–1880), T. Parker (1810–1860), M. Fuller (1810–1850), Henri Devid Toro (1817–1862) və başqaları daxil idi. Transsendentalistlər sensualizmə mənfi münasibətini bildirir, Kant və Fixtenin, Yakobinin və Şleyermaxerin fəlsəfəsi ilə öz əlaqəsini qeyd edirdilər.

Onların dünyagörüşünə Amerikan puritanizminin etik-sosial ideyaları, Platonun, ingilis romantik şairlərinin – C. Kolric, U. Vordsvortun "Göl məktəbi", Karleylin və Jan Jak Russonun baxışları dərin təsir göstərmişdir.

Romantizm və xırda burjua demokratizmi mövqelərindən kapitalizmin amansızlığını tənqid etmiş, sosial münaqişələrin həllində mənəvi özünütəkmilləşdirməyə diqqət yetirmiş, təbiətlə yaxınlaşmağa çağırmışlar.

Fəaliyyətləri

Bir çox transsendentalistlər ABŞ-də köhnəliyə qarşı fəal çıxış etmişlər. 1841-ci ildə C. Ripli yazıçı H. Qotorn və başqaları ilə birlikdə Boston yaxınlığındakı "Bruk Farm" (1847-ci ilə qədər mövcud olmuşdur) adlı furyerist koloniya təşkil etmişlər. Baxışları Ralf Uold Emersonun "Təbiət" əsərində tam şəkildə ifadə olunmuş transsendentalistlər Amerika ədəbiyyatı və fəlsəfəsinin inkişafında müəyyən iz qoymuşlar.