Vilyam Tekkerey

Vilyam Tekkerey (ing. William Makepeace Thackeray; 18 iyul 1811^[…], Kəlkətə – 24 dekabr 1863^[…], London) — yazıçı.

Vilyam Tekkerey
ing. William Makepeace Thackeray
Təxəllüsü	Michael Angelo Titmarsh, George Fitz-Boodle, Ikey Solomons
Doğum tarixi	18 iyul 1811(1811-07-18)[…]
Doğum yeri	Kəlkətə, Benqal prezidentliyi[d], Ost-Hind şirkətinin administrasiyası altında olan Hindistan, Britaniya imperiyası
Vəfat tarixi	24 dekabr 1863(1863-12-24)[…] (52 yaşında)
Vəfat yeri	London, İngiltərə, Böyük Britaniya və İrlandiya Birləşmiş Krallığı
Dəfn yeri	Kensal-Qrin qəbiristanlığı[d]
Təhsili	Triniti Kolleci, Kembric Universiteti
Fəaliyyəti	yazıçı, romançı, nasir
Əsərlərinin dili	ingilis dili
Janrlar	satira, esse
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Uliyam M. Tekkerey 1811-ci ildə Hindistanin Kalküta vilayətində anada olub. Ailəsi tərəfindən oxumaq üçün İngiltərəyə göndərilib.Həmin zaman bir neçə məktəb dəyiştirib. Karterhause məktəbini bitirib. Daha sonra Parisə ziyarəti vaxtı Qöte ilə tanış olur.Həyatı boyu kitablara dəyər verən yazar 52 yaşında vəfat edir.

Yaradıcılığı

Ən romanı Qürur Dünyası (roman), qəhrəmanı Becky Sharpın, sinif keçmək üçün nələri gözə aldığını danışılır. Romanlarında qəhrəmanlarının ehtirasları üzündən içinə düşdükləri gülünc ya da utandırıcı vəziyyətləri danışılır. Digər romanları arasında Barry Lyndon, Pendennisin Macəraları: Talehi, Talehsizlikləri, Dostları və Ən Böyük Düşməni sayıla bilər.

Roman janrının çiçəklənməsində Çarlz Dikkens və Vilyam Tekkerey yaradıcılığı müstəsna yeri ilə seçilir. Bu mənada yaradıcılığında artıq "yeni dövrün meyllərini" əks etdirən Vilyam Tekkereyin əsərləri mühüm əhəmiyyət və aktuallıq kəsb edir. Vilyam Meykpis Tekkerey (William Makepeace Thackeray, 1811 – 1863) XIX əsr ingilis ədəbiyyatında tənqidi realizmə xas satira və qroteskin banisi kimi dəyərləndirilir. Yazıçının erkən nəsrində (o, 1840-cı illərdə imzasını bir yazıçı kimi tanıtdırmışdır) XIX əsr ingilis romanında ümumi etik meyllərilə inkişaf edən satirik-moralist yazıçının formalaşdığını müşahidə edirik. O, artıq ilk əsərlərində tipik hadisə kimi snobizmi, pula, var-dövlətə sahib olmaq ehtirasını, əxlaqsızlığı və prinsipsizliyi ifşa etməyə can atmışdır. 1846-cı ilin fevralı ilə 1847-ci ilin fevralı arasında yazıçı "Panç" jurnalında "Snoblar kitabı"nı çap etdirmişdir. Sonra bu əsərin adı dəyiş- dirilmiş, "Özlərindən biri tərəfindən təsvir olunan ingilis snobları" kimi ("The Snobs of England, by One of Themselves") nəşrə təqdim edilmişdir. Burada snoblar haqqında oçerklər silsiləsində ingilis ictimai-siyasi həyatı təsvir olunmuşdur. "Snob" sözünün özü yazıçının şərhində xüsusi məna kəsb edir. Onun ilkin mənası "pinəçi şagirdi" deməkdir. Sonradan o, ədəbsiz, tərbiyəsiz insan mənasını ifadə edən jarqon sözə çevrilmişdir. Kitab 52 fəsildən ibarətdir və onun hər fəslində snobun müəyyən tipi satirik qələmlə təsvir edilmişdir. Vilyam Tekkerey ilk dəfə XIX əsr ingilis ədəbiyyatında ətraf mühit və xarakterin qarşılıqlı təsirini açıb göstərmiş və bu, realizmin inkişafına onun böyük töhfəsi kimi dəyərləndirilmişdir. "Nyukomlar" ("The Newcomes") yenidən burjua-aristokratik mühitin geniş təsviri ilə birləşən ailə xronikasıdır. Əsər möhtəşəm "Müqəddimə" ilə açılır. Əgər "Şöhrətpərəstlik yarmarkası"nın müqəddiməsində yazıçı personajlarını kukla teatrının marionetlərinə bənzədirsə, burada o, onları Ezopun təmsillərindəki alleqorik heyvan fiqurları ilə müqayisə edir: bütün tiplər, insan xarakterləri özünəxas hərəkətləri ilə qədim təmsillərdən və nağıllardan keçir: qorxaq və lovğalar, zülmkarlar və onların qurbanları, fırıldaqçılar və sadəlövhlər; şir libası geyinmiş uzunqulaqlar, ləyaqət maskası geyinmiş Tartyuflar; aşiqlər və onların iztirabları, heyranlığı, nadincliyi, daimiliyi… Təklif olunan kitabda başına tovuz tükü qoyub lovğalanan sağsağanlar təqdim olunacaq… işvəli qızlara dırnaqlarını kəsməyə izin verib onlara aşiq olan şirlər görünəcək; peşələrində uğur qazanan fırıldaqçılara da rast gəlinəcək, lakin namuslu adamlar da bəzən uğur qazanacaq…"

Vilyam Tekkereyin ikinci tarixi romanı "Virciniyalılar"da ("The Virginians") Henri Esmondun nəvələri – Corc və Henri Uorrinqtonlardan (onlar həmçinin Pendennisin dostu Uorrinqtonun əcdadlarıdır) söhbət gedir. Yazıçı əsərində XVIII əsrin ikinci yarısında ingilis və Amerika cəmiyyətinin bədii mənzərəsini yaratmışdır. Onun sonuncu romanları "Filippin sərgüzəştləri" və "Denni Duval"dır. Onlardan birincisi (1862) yazıçının iki əsərinin – 1840-cı ildə nəşr etdirdiyi "Meşşan tarixi" və "Artur Pendennisin hekayəsi"nin bir növ sintezidir. Yazıçının "Denni Duval" adlı tamamlanmamış romanında onun məş- hur marinist (dəniz həyatına dair əsərlər yaradan sənət adamı) – yazıçı Frederik Marriatın (Captain Frederick Marryat, 1792–1848) üslubunda dəniz macəra romanına meyli açıq-aşkar hiss edilir. Balıqçılar və qaçaqmalçılar mühitində tərbiyə alan və sonra hərbi-dəniz donanmasının admiralı olan adi bir gəncin hekayəsi Marriat romanlarının pafosunu xatırladır. Lakin Vilyam Tekkereyin roman formasının inkişafına verdiyi töhfələri və əhəmiyyətli bədii-satirik kəşflərini onun müasirləri və həmvətənləri Antoni Trollop (Anthony Trollope, 1815–1882) və Corc Eliot (George Eliot, 1819–1880) yüksək qiymətləndirmişlər.

Azərbaycan ədibinin Vilyam Tekkerey yaradıcılığı ilə iki ədəbiyyat tipinin vəhdətində öyrənilməsi mədəni-ədəbi dəyərlər arasında heç bir milli sərhəddin qoyulmadığını göstərir. Əvvəla, hər iki görkəmli mətbuat və ədəbiyyat xadiminin cəmiyyət həyatını realist təsvir üsulu ilə qələmə alması ilk keyfiyyət oxşarlığı kimi diqqəti cəlb edir. Sosial mühit və insan qarşıdurmasının ziddiyyətlərini təsvir edərkən hər iki yazıçı tipik şəraitin realist təsviri fonunda müasirliyə can atan yeni qəhrəman obrazlar silsiləsini yaratmışlar. Henri Esmond, Barri Lindon, Bekki Şarp, Dobbin, Artur Pendennis kimi, Kefli İskəndər, Məmmədhəsən əmi, Usta Zeynal, Novruzəli müxtəlif təbəqələrin adamı olsalar da, mənəvi saflığa can atırlar…

"Vilyam Tekkereyin "Şöhrətpərəstlik yarmarkası" romanında insanın sosial faciəsi"ndən bəhs edən birinci bölmədə qeyd edilir ki, yazıçı ədəbiyyat tarixində "Şöhrətpərəstlik yarmarkası" romanının müəllifi kimi böyük şöhrət qazanmışdır. "Şöhrətpərəstlik yarmarkası"nda Snoblar dünyasını yaradan müəllif keçən əsrin əvvəllərini təsvir edərək onu digər tarixi dövrlərin analoqu kimi göstərməyə müvəffəq olmuşdur. Teatrlaşdırma prinsipi dünyanın satirik təsvir elementi kimi "Şöhrətpərəstlik yarmarkası" romanı üçün çox vacibdir. Teatrlaşdırma ciddi tərtib edilmiş, "çox məharətlə rolları bölüşdürən müdrik safsar (xəzli heyvan) tərəfindən idarə olunan" tamaşadır və burada "safsar" rolunda hər şeyi əhatə edən sənətkarın yaradıcılıq iradəsi çıxış edir. Teatrlaşdırma həmişə icraçıların – səhnə oyunçularının və tamaşa- çıların mövcudluğunu nəzərdə tutur: təsadüfi deyildir ki, qədim yunan dilindən tərcümədə "teatr" sözü "tamaşaçı üçün yer" deməkdir. "Oyun" və "teatrlaşdırma" anlayışlarının qovuşuğunda "teatrallıq" anlayışı dayanır. Bu anlayışın özü də incəsənət növü kimi teatr məkanından çıxaraq ədəbi əsərə daxil olur. Daha geniş mənada götürsək, ədəbiyyatda "teatrallıq" anlayışı əsərin xüsusi bədii təşkil formasını ifadə edir. Vilyam Tekkereyin "Şöhrətpərəstlik yarmarkası" romanının ikinci adı "Qəhrəmansız roman" kimi təqdim edilmişdir. Burada dünya romanın əsas hissəsini təşkil edən hadisələr fonunda Yarmarka təsvir olunur. Kuklaoynadan tamaşaçıları çağırır, onlara bəzi kuklaları təqdim edir: Rebekka, Emili, Dobbin. O, insanları içərisində hər 14 şeyi olan tamaşaya baxmağa dəvət edir: "qan axıdılan döyüşlər, möhtəşəm və dəbdəbəli karusellər, kübar həyatın səhnələri, eyni zamanda çox sadə insanların həyatından görüntülər, həssas ürəklər üçün məhəbbət epizodları, bir də yüngül janrda komik epizodlar".1 "Şöhrətpərəstlik yarmarkası"nda pul, cəmiyyətdə mövqe və ehtiram dalınca qaçarkən həqiqi dəyərlər yaddan çıxır. İnsan bankdakı hesabı, titulu və nəyisə qurban vermək bacarığına görə dəyərləndirilir. Vilyam Tekkerey personajlarına müdrik və hər şeydən agah skeptikmoralistin istehzalı baxışları ilə yuxarıdan aşağıya baxır və onları oxucusuna hoqqabazlıqları və qeyri-adi əyləncələri nümayiş etdirən insanları yarmarka balaqanındakı marionetlər kimi göstərir. Əsərin müəllifi kukla tamaşasının şərhçisi və rejissoru rolunda çıxış edir. Onun tamaşaçıya müraciətinin tonu dəyişə bilər: bu gah məzəli eyham, gah acı istehza, gah da hiddətli ifşa ilə yoğrulmuşdur. Ədib əsərində geniş aristokratlar qalereyasını yaratmışdır. Bu, Krouli ailəsinin çoxsaylı üzvləridir: ədəbsiz və kobud mülkədar Pitt Krouli, onun oğulları və qardaşı Byut Krouli, qohumlarının bir-birləri ilə çəkişdikləri bö- yük var-dövlətə sahib yaşlı xanım Krouli. Pula, var-dövlətə görə Kroulilərin hər biri rəqibinin boğazını üzməyə belə hazırdır. Acgöz maraqlar və alçaq ehtiraslar doğma insanları bir-birinin düşməninə çevirir. Ser Pitt Kroulinin – "həyatın rəzilliklərinə həvəsi olan filosofun" şəxsiyyəti daha koloritlidir. Ser Pitt qəddar və tamahkardır. O, savadsızdır və indiyə qədər əlinə bir kitab belə alıb oxumağa cəhd göstərməyib, buna baxmayaraq, "son dərəcə prinsipiallıqla öz ləyaqətini qoruyur və nadir hallarda, özü də yalnız dördatlı qoşquda gəzib dolaşır". "Dünyada çətin ki, ikinci belə hiyləgər, alçaq, xudbin, deyingən və əxlaqsız qoca tapılsın. Pitt Kroulinin yekəpər əli öz cibindən başqa istənilən cibə girməyə hazırdır".2 Aristokrat snoblar cərgəsində markiz Staynın da adı çəkilir. O, böyük həyat təcrübəsi olan yaşlı, sırtıq, bacarıqlı əyyaş və oğrudur. Lakin Stayn özünə titul və böyük sərvət əldə edə bilir, adlı-sanlı aristokrat qızla evlənir və cəmiyyətin sütununa çevrilir. Burjua dairələrinə mənsub Emili və aristokrat mühitinə qoşulmağa can atan Rebekkanın taleyi timsalında yazıçı ingilis həyatının realist mənzərəsini yaradır, şəxsi talelərin sosial mühitlə əlaqəsini açıb göstərir.

Şöhrətpərəstlik yarmarkası"nda insanlar, təbii ki, varlılara yaltaqlanırlar" – qəhrəmanların münasibətləri bununla izah olunur. Birja dəllalı Sedlinin ailəsi dilənçi vəziyyətinə düşür, tacir Osborn isə uğur qazanır. Sedlinin müflisləşməsi qohumu Osbornu ondan üz döndərməyə məcbur edir. Vardövlətdən məhrum olmuş bədbəxt Emili də çölə atılır. Yalnız miras alaraq, o, yenidən burjua snoblarının dünyasında özünə yer tapa bilər. Vilyam Tekkerey oxucunu Bekkinin heç də əxlaqi cəhətdən vergi müfəttişi vəzifəsində uğur qazanan Coz Sedlidən, Krouli ailəsindən pozğun olmadığını anlamağa məcbur edir. Şübhəsiz ki, o, yazıçının rişxəndlə soyadlar verdiyi, at, qoyun və digər heyvanlarla birbaşa qohumluğuna işarə etdiyi "yüksək təbəqədən" olan adlı-sanlı şəxslərdən pis deyildir. Əlbəttə ki, Bekki öz ədəbsiz, pozğun və qəddar himayədarı markiz Stayndan (yazıçı ona həmçinin "Stein" – alman dilində "daş" soyadı vermişdir) da pis deyildir. Buna görə də Bekkinin bütün intriqalarına baxmayaraq, çətin ki, Staynı onun qurbanı hesab etmək olar. Rebekka Şarp ağıllı, fərasətli, mahir, cazibədar, enerjili, işgüzardır, möhkəm xasiyyətə, qətiyyətə, iradəyə malikdir. O, ilk dəfə romanın səhifələrində görünəndə heç nədən məlumatı olmayan oxucu qeyri-iradi olaraq ona rəğbət bəsləyir. Özündən razı, təkəbbürlü və lovğa miss Pinkerton Bekkini – kasıb zümrənin qızı – istedadlı, lakin səhlənkar və içkiyə qurşanmış rəssam-atası və tanınmayan rəqqasənin yetim qızını kölə vəziyyətində saxladıqları gənc qızlar üçün istifadə edir. Pansionu tərk edərkən o, özünü necə də sərbəst və hiddətli aparır. Lakin Bekki Şarpın xarakteri, onun həyat məramı və ona çatmaq üçün seçdiyi vasitələr, davranış tərzi heç də qəhrəmana xas xüsusiyyətləri özündə təcəssüm etdirmir. Bekki Şarp acgöz fırıldaqçıdır. O, yuxarıya doğru irəliləyərək böyük var-dövlətə, ad-sana və ya ən böyük vəzifəyə çatmaq üçün hər şeyə hazırdır. O, heç də əxlaqsız həyat tərzi yaşadığı üçün özünü günahlandırmağa meylli deyil, əksinə bunun səbəbini yaşadığı mühitdə, maddi ehtiyacda görür. Vilyam Dobbin Emilini nəvaziş və fədakarlıqla sevir, Emilinin sözləri ilə desək, o, "xeyirxahlıq və dürüstlük mücəssəməsidir". Bu yalnız qərəzli görünə biləcək Emilinin sözləri deyil, həm də müəllifin fikridir. Bu məsələdən agah olmaq oxucu üçün o qədər də çətin deyildir. Lakin Emilinin yaşadığı mühit maskalanmış insanları asanlıqla öz toruna sala bilən "əsasları" ilə şübhəli görünür. "Şöhrətpərəstlik yarmarkası"nın müsbət qəhrəmanı Çarlz Dikkens romanlarının müsbət qəhrəmanları kimi güclü təsir və simpatiya oyatmır. Bekki asanlıqla və ani olaraq özünə qəsd etmək fikrindən çəkinir. O, 16 sadəcə inadkar yox, həm də parlaq həyata can atan həyatsevər obrazdır. Emili Sedlinin həyatı fərqli şəkildə qurulur. Onun payına olmazın əzab-əziyyət düşür, o, özünü həm sadəlövh, həm də səfeh kimi aparır, lakin yalnız özü haqqında fikirləşmir, öz qeydinə qalmır. Müəllif onun haqqında hekayəni "xoşbəxt sonluqla" – onu sevən insanla, Vilyam Dobbinlə nigahla bitirməyi mümkün hesab edir. Yazıçı göstərir ki, bu insanlar həyatlarında belə bir sevincə həqiqətən də layiqdirlər. "Yarmarka"da hadisələrin cərəyan etdiyi zamanı yazıçı Napoleon müharibələrinin Avropanı lərzəyə gətirdiyi XIX əsrin ilk 30 ilinə aid edir. Romanda bir neçə səhifə əsərin bəzi personajları kimi Vilyam Dobbinin də iştirak etdiyi Vaterloo döyüşünə həsr edilmişdir. Vilyam Tekkereyin təsvir etdiyi "Söhrətpərəstlik yarmarkası" alqı- satqı mərkəzində baş verən hadisələri xatırladır və yazıçı təqdim etdiyi obrazları ilə yarmarka sevincini və təlaşını özünün yaratdığı balaqan (küçə tamaşası) tamaşasına oxşadır. "Şöhrətpərəstlik yarmarkası"nın hadisələri XIX əsrin 10–20-ci illərini əhatə edir. Əslində Uiyam Tekkereyin romanında baş verən hadisələr Lev Tolstoyun "Hərb və sülh" romanında təsvir olunan tarixi dövrün bir hissə- sini əhatə edir. Romanın bəzi epizodlarından göründüyü kimi Vilyam Tekkerey Napoleon hücumunun dəf edilməsi nəticəsində insanlarda vətənpərvərlik əhval-ruhiyyəsinin yüksəlməsindən çıxış edərək böyük ustalıqla real sosial

mühitin yeni səhnələrini yaratmışdır.

Mənbə: GÜLSƏRƏN HAMLET QIZI ÖMƏROVA

İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA SOSİAL MÜHİT VƏ İNSAN PROBLEMİ (U.TEKKEREY VƏ C.MƏMMƏDQULUZADƏNIN ƏSƏRLƏRI ƏSASINDA)