Ukok şahzadəsi

"Ukok şahzadəsi" — 1993-cü ildə Rusiyanın Altay diyarında yerləşən Ukok yaylasındakı kurqandan tapılmış qadın mumiyası.

Tapıntının tarixi

Ukok şahzadəsinin muniyasının fotosu

Altay dağ silsiləsində yerləşən Ukok (monqolca Tavan-Boqdo-Ula) yaylası monqol və çinli buddistlər üçün müqəddəs məkan sayılır. Altayda yaşayan türk xalqları üçün də bu yerlər müqəddəsdir. 1993-cü ildə abidələrlə bol olan bu yaylada rus alimi, tarix elmləri doktoru Natalya Polosmakın rəhbərliyi altında aparılmış qazıntılarda maraqlı tapıntı aşkar edildi. Yayladan keçən Ağ Alaxa çayının mənsəbində aşkar edilmiş kurqanların birində, donmuş torpaq qatı altında çox yaxşı vəziyyətdə qalmış qadın mumiyası var idi. Tədqiqatların nəticəsinə görə, elmdə "Ukok şəhzadəsi" adlanan mumiyalanmış qadın "Pazırık" dövründəki türk cəmiyyətinin orta təbəqəsinə aid bir əsilzadə idi. Hal-hazırda mumiya aparılmış olduğu Novosibirsk arxeologiya və etnoqrafiya muzeyində saxlanılır. 1995-ci ildə isə, yenə də Ukok yaylasında akademik Vyaçeslav Molodinin rəhbərliyi altındakı ekspedisiya ortabab vəziyyətdə olan kişi mumiyasını da aşkar etdi. Bu mumiya da Novosibirskə aparıldı.

Altayın türk cəmiyyətləri 90-cı illərin ikinci yarısından etibarən həmin mumiyaların geri qaytarılmasında israrlıdır.Altaylılar bu mumiyaları öz mifik türk əcdadları ilə bağlayır, heç bir əsas olmadan bu mumiyaların Novosibirskdə saxlanılmasını yerli türk mədəniyyətinin talanması kimi qiymətləndirirlər.

Mütəxəssislər mumiyanın selkup və uyğurlara yaxın olduğunu sübut edirlər. "Pazırık" dövründəki adamlarla əlaqələndirirlər..

Rus alimləri isə, indiyədək israr edirlər ki, "Ukok prinsesinin" türk xalqlarına heç bir aidiyyəti yoxdur. Çünki monqoloid irqinə aid cizgilər mumiyada çox cüzidir. Rus və Avropa elmində ilk türklər "sarı", yəni monqoloid irqinə aid edildiyindən, avropoid irqinə mənsub "Ukok şəhzadəsi" yalnız "Altaya gedib çıxmış ari-fars sivilizasiyasının nümayəndəsi olmuşdur" fikri irəli sürülməkdədir. Məsələnin kökü siyasətə gedib çıxır.

Rus və Avropa elmi ilkin türklərin monqoloid olması fikrini qətiyyətlə müdafiə edir. Altaydakı e.ə. VII–II əsr Pazırık (yerli və qədim skif) sivilizasiyasının "ağ irqə", yəni avropoidlərə mənsubiyyəti bəllidir. Əgər Pazırık sivilizasiyasını yaratmışların türk dilli olması elmdə qəbul edilsə, onda elə çıxacaq ki, 1) ilkin türklər avropoidlər idi; 2) ilkin türk dili Altayda yox, daha qərbdə yaranmışdı; 3) Avropa sivilizasiyasının əsasını qoymuş skif-sak mədəniyyəti türkköklü idi; 4) hind-avropa dilli xalqlar bütün mədəniyyətini türklərdən götürmüşlər; 5) Şərqdə yaşayan türklər monqoloid irqi ilə qarışmadan yaranmış; 6) Qərb türkləri (Şərqi Anadolu, Krım, Volqa-Ural tatarları, azərbaycanlılar və d.) isə, daha çox irqi təmizliyini saxlamış türklərdir. Sözsüz ki, nə rus, nə də Avropa alimləri elmdə bu fikrin möhkəmlənməsinə yol vermək istəməzlər. Ona görə də onlar, Pazırık sivilizasiyası kimi, "Ukok şəhzadəsini" də "ari-fars köklü" elan edirlər.

(Xatırladaq ki, Pazırık sivilizasiyasının ilk abidələri ötən əsrdə Altaydakı Pazırık (Basırıq) uçurumundan aşkar edilmişdi. Sonradan bunlara oxşar, e.ə. VII–II əsrlərə aid abidələr Güney Sibirin bir çox yerlərindən tapıldı. Böyük arealı əhatə edən bu mədəniyyətə "Pazırık sivilizasiyası" adı verildi. Buradan hətta Qarabağ məktəbinə aid xalça da tapılmışdı. Bu xalçanı ermənilər öz adlarına yazdılar. Bu məsələ isə tamam ayrı mövzudur)

"Ukok şəhzadəsi"nin Altaya qaytarılmasını əngəlləmək üçün rus alimlərinin əlindəki ikinci bəhanə bu idi ki, Altayda mumiya saxlanılması üçün yararlı muzey yoxdur.

Bu məsələ o qədər ciddi xarakter aldı ki, rus elitar təbəqələrində "turançılığa simpatiya ilə yanaşan, avroasiyaçılıq fikrinin" yeni nümayəndəsi kimi tanınmış publisist Dmitri Verxoturov Rusiya KİV-ində Altayın türk toplumunun tələblərini müdafiə edən səsini ucaltdı. Onun "Müstəmləkə arxeologiyası – "Ukok şahzadəsinin taleyi" məqaləsi böyük rezonansa səbəb oldu. Verxoturova qarşı rus alimləri, rus millətçiləri ilə yanaşı, anti-türkçü fars, tacik, erməni yazarlar da çıxış etməyə başladılar.

Dmitri Verxoturovun məqaləsində anti-türkçülərin qəzəbinə səbəb olmuş məqamları göstərək.

Dmitri Verxoturov: "Müstəmləkə arxeologiyası – Ukok şahzadəsinin taleyi"

…"Qazprom", Altay respublikasının təkidindən sonra mumiyanı saxlaya biləcək, müasir tələblərə cavab verən muzey inşa etmək üçün maliyyə yardımı vəd etdi. Bundan sonra Altay respublikasının türk cəmiyyəti mumiyaların geri qaytarılması məsələsini daha israrla tələb etməyə başladı.

Lakin Novosibirsk arxeologiya və etnoqrafiya institutu mumiyanın Dağlıq Altay respublikasına qaytarılmasına etiraz edir. İnstitutun müdir müavini, akademik V. Molodin bəyan etdi ki, "Mumiya mütləq Novosibirskdə qalmalıdır. Əgər sabah yenə nəyisə yoxlamaq lazım gələrsə, niyə biz Dağlıq Altaydakı muzeyə yol ölçməliyik?".

Deməli, əgər əvvəllər "Dağlıq Altayda şərait yoxdur" bəhanəsi var idisə, indi bu bəhanə üçün əsas aradan götürüldüyü zamanı məlum olur ki, akademik Molodin sadəcə Altaya getmək istəmir, mumiyanı özünə yaxın saxlamaq arzusundadır. Digəl ki, Altay respublikasında heç kim deməyib ki, açılacaq muzeydə mumiyanı akademikdən gizli saxlayaclar. Əslində, akademikin bəyanatı, Altayın milli sərvəti olan mumiyanın Molodinin şəxsi əmlakına çevrildiyi anlamına gəlir. Akademikin bu bəynatı Altayda yeni etiraz dalğasına səbəb oldu.

Sibirin müasir arxeologiyası öz mahiyəti etibarilə müstəmləkəçidir. Bu elm Sibir xalqlarının rusların gəlişinədək mədəniyyətini nəinki öyrənmək istəmir, hətta Sibirin yerli xalqlarını öz milli sərvətlərinə və tarixi yaddaşına hüquqlardan məhrum etməyə can atır. Bir çox rus arxeoloqları Sibir xalqlarının keçmişini kimə gəldi bağlamağa, hətta "rusların Altayda meydana gəlməsi" kimi fantastik nəzəriyyələri irəli sürməyə hazırdırlar. Təki rəngarəng arxeoloji mədəniyyətlər Sibir xalqlarının milli sərvəti olmasın.

Mumiyanı Altaya qaytarmamaq üçün novosibirskili arxeoloqlar belə bir dəlil gətirirlər ki, altaylıların mumiyaya heç bir tarixi hüququ yoxdur. "Fikirləşirəm ki, zamanı çatdıqda biz mumiyanı Dağlıq Altaya qaytaracağıq. Amma birincisi, bu məsələ ətrafında altaylıların vay-çivəni dayanmalıdır. İkincisi, Altayda mumiyanı saxlamaq üçün bütün lazımi şərait yaradılmalıdır. Üçüncüsü, bu obyektə tarixi yaddaş kimi yanaşılacaqdır. Daha indiki kimi milli simvol kimi yox. Bu vəhşilikdir!" – deyə V. Molodin ərz edir.

Mumiyanı milli simvol saymaq vəhşilik deyil, altaylıların mumiyanı öz milli sərvətləri hesab etmək hüququnun rus arxeoloqu tərəfindən inkarı vəhşilikdir! Əgər onun fikrincə "milli çalara" malik simvol ola bilməzsə (bu yerdə Molodin altaylıları nəzərdə tutur), onda elə onun özünün dediyi kimi, mumiya kimin tarixi yaddaşını ifadə edir?

Ukokdakı qazıntıların ikinci müəllifi tarix elmləri doktoru Natalya Polosmak hesab edir ki, Altay mumiyası – farsdillilərin tarixi adibəsidir. "Yaraşıqlı yüngül kürklər, şiş papaqlar, pariklər, balzamlama ənənəsi və vasitələri, bədəni örtən nəfis dəri döymələri, Orta Asiya keşniş tumundan ətir kimi istifadə olunması, üzəri nəbati və heyvani rəsmlərlə bəzədilmiş parçalar və d. – sübut edir ki, Altayda iz qoymuş gözəl mədəniyyət öz mahiyyəti etibarilə farsköklü idi, onun daşıyıcıları da yerli deyildilər ".

Əvvəla, bu alimin, altaylıların uzaq əcdadlarının bu cür yaraşıqlı geyimə malik olmaması, geniş beynəlxalq ticarət əlaqələri vasitəsilə müxtəlif ölkələrdən mallar əldə edə bilməməsi barədə fikirləri qəribə görsənir. İkincisi, belə bir fikir geniş yayılmışdır ki, Altayda heç vaxt iran-farsdilli xalqlar yaşamamışlar. Ən müfəssəl tədqiqatlar, Altayda haçansa farsdilli-iranlı xalqların yaşadığını sübut edən əlamətləri belə, müəyyən edə bilməmişdir. Tarixən və Farsdilli-İran (tacik, şuqnan, yanqoblu, vaxanlı və d.) xalqlarının bu gün də yaşadığı ərazisi daha güneydə başlayır.

Bundan artığını da deyək. Altay mumiyalarından götürülmüş nümunələrin mitoxondral DNT analizi Molodin-Polosmakın nəzəriyyəsini bütünlüklə məhv etdi. Belə ki, analiz göstərdi ki, Altay mumiyalarının genomu müasir selkup və ketlərə daha yaxındır.

Beləliklə, Vyaçeslav Molodin və Natalya Polosmakın "Altaydakı iranlılar" barədə bəyanatları, müasir tədqiqatlarla tanış olmayan adamlar üçün nəzərdə tutulan əsassız hekayələr sayılmalıdır. Onlar bilərəkdən Altay Respublikasının ictimaiyyətini aldadırlar.

Altaylıların mumiyalara hüquqlarını inkar etmək üçün Molodin və Polosmak tərəfindən irəli sürülən digər saxta arqument budur ki, Pazırık mumiyaları antropoloji tipinə görə "avropoid" idilər, müasir altaylılar isə "monqoloid" irqinə aiddirlər. Buradan belə bir nəticə çıxarılır ki, müasir altaylıları və Pazırık mədəniyyəti insanlarını heç nə bağlamır. Lakin bu arxeoloqlar bilməmiş deyillər ki, Altayın Pazırık mədəniyyətinə aid kurqanlarından olan kəllələrin antropoloji tədqiqatları və onların Altay xalqları ilə müqayisəsi də aparılmışdır. Bu tədqiqatların materialları dəfələrlə, o cümlədən Qorno-Altayskda nəşr edilən "Drevnosti Altaya" jurnalında dərc edilib. Bu mövzular ilə işləyən istənilən alim, ilk növbədə Vyaçeslav Molodin kimi yüksək rütbəlisi, bu işlərin nəticələrilə tanış olmalı idi.

Pazırık mədəniyyəti dəfinələrindən olan kəllələrin antropoloji tədqiqatları, onların Güney Sibir irqi ilə (yəni, bu tipi ortaya qoyan əlamətlərin kompleksi ilə) oxşarlığını göstərir. Güney Sibir irqi 4 tipə bölünür və onlardan biri, Quzey Altay antropoloji tipi Pazırık mədəniyyəti insanlarının antropoloji tipinə yaxındır. Alimlərə görə, "…Quzey Altay populyasiyasına xas olan kranioloji əlamətlər uyğunluğu pazırıklıların kranioloji kompleksinin müasir modifikasiyası kimi baxıla bilər"

Tədqiqatçı Tur S. S. Tomsk, Barabin tatarlarının, kumandinlərin, selkupların, şorların, ketlərin, kaçinlilərin, saqaylıların, beltirlərin, koybalların, qazaxların, başqırdların, həmçinin Kulay (e.ə. II əsr – eramızın V əsrinədək) və Pazırık (e.ə. VII – II əsrlər) arxeoloji mədəniyyətlərindən olan kranioloji seriyaları özündə cəmləmiş antropoloji əlamətlərin kompyüter statistik analizini etdi. İyirmi əlamət üzrə müqayisə aparılırdı. Nəticə bu oldu: "… nəticələr, … "klassik" pazırıklıların" kranioloji tipinin və müasir Quzey Altay populyasiyalarının – kumandinlərin, teleutların, tubaların və dağ şorların uyğunluğunu birmənalı olaraq təsdiq edir".

Alim dəqiq, tamamlayıcı sonuc edir: " Son dövr quzey altaylılar, teleutlar, dağ şorları, həmçinin Barabin tatarlarının aid olduğu Quzey Altay antropoloji tipi populyasiyaları Pazırık mədəniyyəti daşıyıcılarının varisləridir… Pazırıklılara xas olan kranioloji kompleks daha "təmiz" şəkildə son dövr teleutlarında və Barabin tatarlarında qalmaqdadır. Oxşar kraniotipə Mavlutov rayonunun başqırdları da malikdirlər".

Bax, beləcə dəqiq və aydın. Burada nəyi isə şərh etməyə ehtiyac yoxdur. Özələn də, Molodin və Polosmak bu tədqiqatların dərc edilməsindən sonra da, "Altaydakı iranlılar" barədə nağılları danışmaqda davam edirlər, altaylılarla pazırıklıların qətiyyətlə isbat edilmiş qohumluğunu təmamilə inkar etməkdədirlər.

Mumiyanın Altaya qaytarılmasına mane olmaq üçün Molodin və Polosmakın iki mühüm arqumenti heç bir elmi qiymətə malik deyillər və tədqiqatlarla rədd ediliblər. Bu iki alim tərəfindən KİV-də aparılan informasiya kampaniyası elmi diskussiya, müasir elmi kəşflərin təbliğatı deyildir, mahiyyəti etibarilə, Altay xalqlarının milli sərvətinin talanıdır.

Bir çox rus alimləri, özələn də Natalya Polosmak özlərini altaylıların milli özünüdərkinin hakimi hesab edir və onlara kimdən öz əcdadını başlamaq, kimdən isə, başlamamaq barədə göstəriş verirlər. Özünün "Parol Ukok" məqaləsində Polosmak yazır: "Pazırık kimi dünyaca məşhur gözəl mədəniyyətindən öz kökünü götürmək və xalqının qədimliyini sübut etmək istəyi altaylıları, tarixi çox da qədim olmayan, lakin mədəniyyəti Altayın əsil incisi olmuş Türklərdən olan öz əsil kökünü unutmağa məcbur edir. Hələ 1992-ci ildə A. M. Saqalayev paradoks kimi qeyd edirdi ki, Altayın müasir əhalisi buradakı bütün insan fəaliyyəti izlərini öz tarixinə calamaqla, öz tarixini qədimləşdirərək özlərini "köklü" xalq etmək, zaman və məkanda öz yerlərini təsbit etmək istəyirlər. Buradan irəli gələrək də altaylılar indi geniş məşhur olan qədim mədəniyyətin nümayəndisi olmuş, iki min ildən çox müddət əvvəl ölmüş, Ukokda basdırılmış və təsadüfən 1993-cü ildə aşkar edilmiş gənc qadınla "qohumlaşmaq" istəyirlər".

Yuxarıda göstərdiyimiz kimi müasir altaylılarla "Ukok şahzadəsinin" qohumluğu hələ 2003-cü ildə aparılmış antropoloji tədqiqatlar nəticəsində isbat edilib. Buna görə də, 2007-ci ildə Polosmakın "türklərlə Ukok şahzadəsi ilə" qohumluğun olmaması barədə dərc edilmiş fikirləri heç bir çəkiyə və mənaya malik deyillər. Digər tərəfdən, belə bir sual ortaya çıxır, Rusiya EA-sının yerli arxeologiya və etnoqrafiya institutunun paleometal şöbəsinin arxeoloqunu və baş elmi əməkdaşını altaylıların kimi öz əcdadları qəbul etməsi nə üçün belə narahat edir? Axı, bu məsələ onun elmi səlahiyyətinə aid deyil…

Cavab çox sadədir. Rus arxeoloqları arxeoloji materialları və kolleksiyaları "özününkü" sayır. Onlar bu materiallara kənar müdaxiləni sevmir və bu materiallar üzərində öz elmi karyeralarını qururlar. Muzeylərdə isə, ruslara qədərki Sibirin tarixi və mədəniyyəti barədə materialların çox cüzi bir hissəsi sərgilənir.

Rus arxeoloqları qorxurlar ki, Altayın və Sibir xalqlarının milli özünüdərkinin artması onların bu materiallar üzərində olan inhisarını məhv edər. Onlar qorxurlar ki, onlardan yerli xalqların milli maraqlarına hörmət tələb edilər, insititutun saxlanğıclarındakı nəhəng material ehtiyatı milli muzeylərə verilər.

Məhz buna görə də Natalya Polosmak inandırmağa çalışır ki, altaylıların Pazırık mədəniyyətinə hüquqları yoxdur…

Xarici keçidlər

• О принцессе Укока на "Мировой Археологии"
• "Вечерний Новосибирск Arxivləşdirilib 2015-07-05 at the Wayback Machine" об "алтайской принцессе" и землетрясении 1993 года.
• http://www.trud.ru/trud.php?id=200312182340601 Arxivləşdirilib 2015-07-04 at the Wayback Machine Статья в газете "Труд".