Vəli Xəlifə üsyanı

Vəli Xəlifə üsyanı — XVI əsrdə Anadoluda baş vermiş qızılbaş üsyanı. Bu üsyan özündən əvvəlki Donuzoğlan və Bəycə üsyanlarının davamı kimi meydana çıxmışdı. Üsyan Türkiyənin Adana ilinin Çuxurova bölgəsində baş vermişdi. Üsyan qısa müddət ərzində Osmanlı sərkərdəsi Piri paşa tərəfindən yatırılmışdır.

Vəli Xəlifə üsyanı
Osmanlı İmperiyası
Tarix	XVI əsr
Yeri	Adana ilinin Çuxurova bölgəsi, Qaraisalı
Səbəbi	Osmanlı daxilində hakimiyyətə qarşı baş verən narazılıqlar Osmanlı torpaqlarında yaşayan sufiləri öz ətrafında birləşdirmək
Nəticəsi	Vəli Xəlifə üsyanı basdırıldı. Üsyançılar edam edildi.
Komandan(lar)
Vəli Xəlifə Piri Paşa bəy

Vəli Xəlifənin kimliyi haqqında

Vəli Xəlifənin şəxsiyyəti ilə bağlı mənbələrdə kifayət qədər məlumat yoxdur. Osmanlı dövrü tarixçisi Pəçəvi üsyan haqqında məlumat verərkən onu Vəli Xəlifə ibn Mustafa kimi təqdim edir. Buradan onun atasının adının Mustafa olduğu məlum olur. Pəçəvi ondan Şah Təhmasibin xəlifəsi kimi bəhs edərək rəfz və ilhad ilə tanınmış bir şəxs olduğunu qeyd edir. Digər bir Osmanlı tarixçisi Solakzadə isə onun kimliyi barədə daha ətraflı məlumat verir. Solakzadə yazır : "Adanaya tabe Qayalı qövmündən Vəli Xəlifə namı ilə məşhur bir mülhid". Solakzadənin məlumatları Pəçəvinin yazdıqlarını təsdiqləsə də atasının kimliyi barədə qeydə rast gəlinmir. Münəccimbaşı və Cəlalzadənin verdiyi məlumatların digər tarixçilərdən fərqli olduğu görünür. Münəccimbaşı Vəli Xəlifənin bağlı olduğu Qaraisalı camaatını əsas götürərək, üsyan rəhbərini tam adını vermədən "…Qaraisalı quldur…" kimi təsvir etmişdir. Cəlalzadənin yazdığına görə, üsyanın başçısı Adananın Qaraisalı bölgəsinin qazısı Mustafa Xəlifənin oğlu Vəli Xəlifə idi. Cəlalzadə və Pəçəvinin verdiyi bioqrafik məlumatlar da Vəli Xəlifənin atasının qazı olması və Şah Təhmasibin xəlifəsi olması səbəbindən əldə etdiyi xarizmatik şəxsiyyətə toxunulur.

Üsyanın səbəbləri

Üsyanın səbəbləri haqqında mənbələrdə fikirlər müxtəlifdir. Pəçəvi üsyanın səbəbindən bəhs etməsə də, onun məzhəb zəmnində baş verən üsyan olmasını bu sözlərlə qeyd edir:

"…Qaraisalu camaatından Liva-i Adanaya tabe olan və ilhadları ilə məşhur, Şah-ı Sürhserandan xəlifə naminə sahib olan Vəli Xəlifəyə bir çox şəxslər qoşuldular. ."

Solakzadə isə üsyanın səbəbini bölgədə baş verən digər iki üsyanla eyni olduğunu bildirir. Fəruq Sümər yazır ki, şübhəsiz ki bu üsyan sadəcə məzhəb zəmnində baş verən üsyan deyildi. Üsyanın baş verməsində digər üsyanlar kimi məmur özbaşnalığı böyük rol oynamışdı.

Münəccimbaşı bu üsyanı Qanuni Sultan Süleymanın dövründə sosyo-iqtisadi problemlərə görə baş verən Süklün və Baba Zünnun üsyanlarının davamı kimi görüb Donuzoğlan və Bəycə üsyanları ilə eyni ərazidə meydana çıxdığına diqqət çəkir.

Qiyamda iştirak edən Qızılbaş türkmən dairələrini hərəkətə gətirən təbliğat üsuluna nəzər saldıqda, çağdaş Osmanlı tarixçilərinin çıxışlarında dini və ya məzhəb ifadələri işlədilsə də, bu qiyamın həmin dövrdə Adana və Tarsus sancaqlarında baş vermiş Donuzoğlan və Bəycə üsyanlarının davamı olduğunu nəzərə alsaq bu üsyan da ictimai-siyasi, dini və ya məzhəb söhbətlərindən uzaq idi, iqtisadi və siyasi məqsədlər üçün meydana çıxmışdı. Bölgədə Qızılbaş türkmən nüfuzunun azlığı və Tarsus bölgəsində xalqa qarşı edilən zülmlər bu hərəkata dini deyil, siyasi ölçü verir. Həmçinin vilayət hakiminin oğlunun qızılbaş olmasa belə, Osmanlı siyasi hakimiyyətinin həyata keçirdiyi siyasətə qarşı mövqe tutması və burada yaşayan qızılbaş türkmən qruplarından dəstək tapmaq üçün qızılbaşlığa üstünlük verməsi bu qiyamın siyasi məqsədlə çıxdığını bir daha ortaya qoyur. Vəli Xəlifənin apardığı təbliğatdan da aydın olur ki, dini və ya məzhəb xatirinə belə bir hərəkata cəhd etməkdənsə, Adana və Tarsus sancaqlarında baş verən digər üsyanlardan dəstək tapmış, yarı köçəri Qızılbaş türkmən dairələrinin meylindən istifadə etməyə çalışmışdır.

Üsyan

Qiyamın ortaya çıxdığı dövrə nəzər saldıqda Donuzoğlan və Bəycə üsyanlarına təsadüf etməsi və Adana sancaq bəy Pîri bəyin sonradan üsyana qatılaraq yatırılması onun 1526-cı il avqust ayının sonunda baş verdiyini göstərir. Digər tərəfdən Süklün və Baba Zünnun üsyanlarından sonra Moxaç yürüşündə olan Qanuni Süleymanın 1526-cı ilin oktyabrında Macarıstanı tərk edərək, bu qiyam yatırıldıqdan sonra Ədirnəyə doğru hərəkət etdiyini nəzərə alsaq, qiyamın baş verdiyi tarix 1526-cı ilin sonuna təsadüf edir.

H. 932/1526-cı ildə Adana sancağının Qaraisalı camaatından Vəli Xəlifə adlı bir Qızılbaş türkmən lideri beş yüzə yaxın adamla üsyana qalxaraq Qaraisalı bazarını və Quşunluları talan etdi. Daha sonra Tarsus üzərinə yürüş edən Vəli Xəlifə, min nəfərə yaxın adamla Tarsus körpüsündə gözləyən Tarsus sancaq bəyi Hüseyn bəylə qarşı-qarşıya gəldi. Burada Qızılbaş türkmən dəstələri sayca az olsalar da, Hüseyn bəyi və 1000 nəfərə yaxın tarsuslunu məğlub etdilər. Burada xalqın qəzəbi ilə qarşılaşan Vəli xəlifə bu reaksiyaya məhəl qoymadı. Hüseyn bəy öz əsgərləri və tarsuslularla birlikdə şəhərin darvazalarını təmir etdirərək, döyüşü buradan davam etdirdi.

Nəticəsi

Adana sancağının valisi Piri bəy hadisəni eşidən kimi kömək üçün bölgəyə yollandı. Piri bəyin gəldiyini eşidən Qızılbaş türkmən dəstələri dağlara qaçmağa çalışsalar da, Ramazanlı bəyi qiyamı tezliklə yatırıldı.Hər iki tərəfdən böyük itkilər verilmişdi. Vəli Xəlifə də daxil olmaqla üsyançıların hamısı öldürüldü.

Mənbə

• Sümer, Faruk. ÇUKUROVA TARİHİNE DÂİR ARAŞTIRMALAR (FETİHTEN XVI. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINA KADAR) (türk). V. Tarih Araştırmaları Dergisi. 1963. doi:10.1501/Tarar_0000000310.
• Herkiloğlu, Mehmet. 16. YÜZYIL BAŞLARINDA RAMAZANOĞLU PİRİ MEHMET PAŞA DÖNEMİNDE ANADOLU VE ÇUKUROVA BÖLGESİNDE MEYDANA GELEN İSYANLAR (türk). Çukurova: Journal of the Faculty of Divinity of Çukurova University. 2022. doi:10.30627/cuilah.1156333.
• Celalzade, MUSTAFA ÇELEBİ. Kanuni‟nin Tarihçisinden Muhteşem Çağ, Kanunî Sultan Süleyman Tabakâtü‟l-Memâlik ve Derecâtü‟l Mesâlik (türk). İstanbul: Kariyer yayınları. 2011.