Vətəndaş jurnalistikası — internetin inkişafı ilə geniş yayılmış jurnalistika növü və ya alternativ media formasıdır. Vətəndaş jurnalistikası bəzən aşağıdakı kimi də adlanır.

iştirakçı jurnalistikası;
partizan jurnalistikası^[1];
küçə jurnalistikası^[2];
demokratik jurnalistika^[3].

Vətəndaş jurnalistikası adi vətəndaşların informasiyanın yığılması, təhlili və yayılması prosesində fəal iştirakına əsaslanır^[4]. Qeyri-peşəkar müəlliflərin fəaliyyətini nəzərdə tutan vətəndaş jurnalistikası yeni rəqəmsal texnologiyalar ilə qarışdırılmamalıdır. Vətəndaş jurnalistikasının nümayəndələri ya ənənəvi medianın diqqətindən kənarda qalan hadisələri, ya da geniş müzakirə olunan məsələləri daha ətraflı işıqlandıra və ya birinci eşitdiyi mənbədən əldə etdikləri məlumatı (hadisə yerindən video çəkilişlər, şahid ifadələri) verə bilərlər. Vətəndaş jurnalistikasının inkişafına əsasən öz istifadəçilərinə "əsas etibarilə yeni qarşılıqlı əlaqə və interaktiv iştirak mexanizmləri" təqdim edən yeni media kömək edir^[5]. İnternet və sosial şəbəkələr sayəsində bu gün məlumatı yaymaq, maraq doğuran məlumatları tapmaq, həmçinin ictimaiyyətin diqqətini müəyyən problemlərə cəlb etmək xeyli asan və rahatdır. Vətəndaş jurnalistikasının nümayəndələri hekayələrini media vasitələri ilə yayaraq müəyyən onlayn auditoriyanı cəlb edə bilirlər. Vətəndaş jurnalistikasının yaxşı, hərtərəfli tərifini sərbəst jurnalist Mark Qlasser verir. Onun sözlərinə görə, vətəndaş jurnalistikasının ideyası ondan ibarətdir ki, peşəkar jurnalistika təhsili olmayan insanların informasiya yaratmaq və yaymaq, ənənəvi medianın təqdim etdiyi məlumatların düzgünlüyünü yoxlamaq üçün müasir vasitələrdən və internet texnologiyalarındanistifadə edə bilərlər. Bu, adi vətəndaşın hansısa sosial əhəmiyyətli hadisə ilə bağlı yazısı, ənənəvi mediada jurnalistin qərəzliliyini və ya faktların etibarsızlığını göstərən məqalənin tənqidi və ya hadisə yerindən yerləşdirilən fotoşəkil və ya video çəkiliş ola bilər^[6].

Tarix

"Vətəndaş jurnalistikası" anlayışı ABŞ-də yaranıb. Bu anlayış internetdən bir müddət əvvəl yaranıb və oxucuların vətəndaş fəallığının inkişafına, onların ictimai həyata cəlb edilməsinə yönəlmiş bir fəaliyyət növü hesab olunur. Vətəndaş jurnalistikası qeyri-peşəkar müəlliflərin bloqlarda, sosial şəbəkələrdə, mikrobloq adlanan üsullarla, eləcə də ənənəvi media xidmətləri vasitəsilə həyata keçirilən fəaliyyətini əhatə edir. Burada fəaliyyət subyektləri vətəndaşların özləridir^[5]. İnsanlar 2000-ci illərin ortalarında digər insanların fotolarından, videolarından və audiolarından müəlliflik hüququ ilə istifadə etməyə imkan verən bloqosferanın dünya ictimaiyyətinə təsirinin artması ilə əlaqədar olaraq əhəmiyyətli bir fenomen kimi vətəndaş jurnalistikası haqqında danışmağa başladılar. Vətəndaş jurnalistikasının inkişafı tarixinə təkan verən hadisələrdən biri də 11 sentyabr hadisələri oldu. Əgər buna qədər insanlar əsasən bloqlarında hansısa hadisə ilə bağlı fikirlərini bildirirdilərsə, 11 sentyabr terror hadisəsindən sonra bir çox vətəndaşlar yeni məlumatları aktiv şəkildə paylaşmağa başlayıblar. Şahidlər öz hekayələrini internetdə yerləşdirib, video və fotoşəkilləri yükləyib, baş verənlərin şəklini əlavə ediblər^[6].

Vətəndaş jurnalistikasının İctimai və ya icma jurnalistikasından fərqi

"İctimai jurnalistika" və ya "icma jurnalistikası" peşəkar jurnalistlər tərəfindən həyata keçirildiyi üçün vətəndaş jurnalistikasından fərqləndirilməlidir. - birgə çalışan peşəkar və qeyri-peşəkar jurnalistlər tərəfindən həyata keçirilən "ortaq jurnalistika"; - peşəkar və qeyri-peşəkar jurnalistləri birləşdirən elektron nəşr olan sosial jurnalistika.

Vətəndaş jurnalistikasının yaranmasına dair ilkin nümunələr

ABŞ prezidenti Kennedinin ölümünü təsadüfən həvəskar fotoqraf lentə ala bilmişdi. 22 noyabr 1963-cü ildə amerikalı iş adamı Abraham Zapruder küçəyə kinokamera ilə çıxmışdı ki, ABŞ prezidentinin oradan keçməsini lentə alsın, nəticədə Con Kennediyə sui-qəsdi çəkə bilmişdi. Twitter vətəndaş jurnalistikası üçün əsas vasitələrdən biridir. Məsələn, Uitni Hyustonun ölümü Twitter-də media xəbəri yaymazdan bir saat əvvəl məlum oldu. Üsamə bin Ladenin öldürülməsi Barak Obamanın bu barədə rəsmi açıqlama verməsindən bir gün öncə artıq Twitter vasitəsilə məlum olmuşdu. Boston Marafonu partlayışlarını işıqlandırarkən ənənəvi media vətəndaş jurnalistkasının nümayəndələrinin hadisə yerindən təqdim etdiyi məlumatlardan geniş istifadə edirdi^[7].

Qeyri-obyektiv

Çox vaxt vətəndaş jurnalistikası birinci şəxsin hekayəsidir. Vətəndaş jurnalistikasının bu xüsusiyyəti təqdim olunan materialın subyektiv xarakterini müəyyən edir, peşəkar jurnalistikada isə ən mühüm keyfiyyət meyarlarından biri verilən məlumatın obyektivliyidir. Lakin bu gün getdikcə artan informasiya nəşrləri məqalələrdə obyektivlik prinsipindən uzaqlaşır və öz fikirlərini bildirməyə başlayır. Bunun səbəbi, mövqeyi əks etdirən canlı mətnlərin izləyicilər tərəfindən daha çox bəyənilməsidir. Buna görə də bir çox jurnalistlər oxucularını saxlamaq üçün bu tendensiyanın tərəfdarıdır^[8].

Cəmiyyətdəki rolu

Bu gün adi vətəndaşlar hesabat verməkdə böyük rol oynayırlar. Vətəndaş jurnalistikasının inkişafı sayəsində onlar cəmiyyət üçün vacib olan məlumatların toplanması, təhlili və yayılması prosesinin fəal iştirakçılarına çevrilmiş, boşluqların doldurulmasına və problemin hərtərəfli işıqlandırılmasına kömək etmişlər^[9]. Hələ 2006-cı ildə internetdə cəmi 3 milyona yaxın bloq var idisə, 2013-cü ildə bu rəqəm 152 milyona çatıb. Vətəndaşların internet məkanında fəallığının artması ilə paralel olaraq, tədqiqatçılar hər il ənənəvi medianın təsirinin azaldığını qeyd edirlər. Belə ki, bu gün 71%-insan interneti əsas məlumat mənbəyi adlandırır. Həmçinin, daha ətraflı xəbərlərin Facebook-dan alındığını etiraf edirlər^[10].

Vətəndaş jurnalistikası ilə peşəkar jurnalistika arasında əlaqələr

Vətəndaş jurnalistikası ilə peşəkar jurnalistika arasında əlaqənin inkişafı ilə yanaşı, indi adi vətəndaşların hadisə yerindən mühüm məlumatları, fotoşəkilləri və videoları paylaşa biləcəyi ixtisaslaşmış platformalar yaranır. Belə platformaya nümunə NBC News Digital tərəfindən hazırlanmış pulsuz mobil proqram olan Stringwire-dir. Bu proqram insanlara hadisə yerindən video yayımları paylaşmağa imkan verir, həmçinin onları vətəndaş stringerləri (nəşrlə əməkdaşlıq edən vətəndaş jurnalistlər) olmağa dəvət edir və NBC Universal-a orijinal məzmunundan pulsuz istifadə etmək hüququ verir^[11].

Radioda vətəndaş jurnalistikası

Radioda vətəndaş jurnalistikasından necə istifadə olunur? Radioda vətəndaş jurnalistikası səslərlə, interküylərlə və xəbərin anındaca hadisə yerində olan hal şahidinin vasitəsilə çatdırılması ilə mümkündür.

Vətəndaş Jurnalistikası E-media Proqramı

Norveçin Xarici İşlər Nazirliyinin maliyyə dəstəyi ilə AƏF 2011-ci ilin yanvar ayında Azərbaycanda 2 illik Vətəndaş Jurnalistikası E-Media Proqramını təqdim edib. Proqramın məqsədi informasiyanın toplanması və bölüşdürülməsində alternativ həll yolları göstərərək Azərbaycanda azad və müstəqil medianın inkişafına kömək etmək olub. Proqram bu məqsədə nail olmaq üçün səlahiyyətlər verib, maarifləndirib və vətəndaş cəmiyyəti və media təşkilatlarını texniki yardımla təmin edib, həmçinin azad elektron medianı təbliğ edib və Azərbaycanda bitərəf informasiyanın azad axınını təşviq edib. Bitərəf və yüksək keyfiyyətli informasiyaya ehtiyac ən çox regionlarda olduğu üçün, proqram Bakıdan kənarda 10 hədəf regiona yönəldilib^[12].

İstinadlar

↑ Case, J. A. "Recovering the Radical: Biocybernetic Subversion in Guerrilla Video Primer Arxivləşdirilib 2010-06-10 at the Wayback Machine." Paper presented at the NCA 93rd Annual Convention, Chicago, IL, November 14, 2007.
↑ Tamara Witschge. "Street journalists versus 'ailing journalists'?". openDemocracy - free thinking for the world. openDemocracy Ltd. 2009-03-27. 2009-08-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-21.
↑ Baase, S. "A Gift of Fire". Prentice Hall, 3rd edition, 2008.
↑ Bowman, S. and Willis, C. "We Media: How Audiences are Shaping the Future of News and Information." 2003, The Media Center at the American Press Institute.
↑ ¹ ² "Citizen Journalism: History of the Term". 2016-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
↑ ¹ ² "Your Guide to Citizen Journalism". 2016-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-20.
↑ "Social media and the Boston bombings: When citizens and journalists cover the same story". 2016-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-20.
↑ "Just the facts please: the debate on objective journalism". 2016-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-20.
↑ "Citizen journalism today and tomorrow". 2016-11-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-21.
↑ "6 Ways Social Media Has Changed Public Relations". 2016-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-21.
↑ "Пять инструментов, которые журналисты могут использовать для потоковой трансляции видео". 2017-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-05-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-09-27.

[1] Case, J. A. "Recovering the Radical: Biocybernetic Subversion in Guerrilla Video Primer Arxivləşdirilib 2010-06-10 at the Wayback Machine." Paper presented at the NCA 93rd Annual Convention, Chicago, IL, November 14, 2007.

[OpenDemocracy-2] Tamara Witschge. "Street journalists versus 'ailing journalists'?". openDemocracy - free thinking for the world. openDemocracy Ltd. 2009-03-27. 2009-08-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-21.

[3] Baase, S. "A Gift of Fire". Prentice Hall, 3rd edition, 2008.

[4] Bowman, S. and Willis, C. "We Media: How Audiences are Shaping the Future of News and Information." 2003, The Media Center at the American Press Institute.

[autogenerated2-5] ¹ ² "Citizen Journalism: History of the Term". 2016-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.

[autogenerated1-6] ¹ ² "Your Guide to Citizen Journalism". 2016-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-20.

[7] "Social media and the Boston bombings: When citizens and journalists cover the same story". 2016-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-20.

[8] "Just the facts please: the debate on objective journalism". 2016-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-20.

[:0-9] "Citizen journalism today and tomorrow". 2016-11-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-21.

[10] "6 Ways Social Media Has Changed Public Relations". 2016-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-21.

[11] "Пять инструментов, которые журналисты могут использовать для потоковой трансляции видео". 2017-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.

[12] "Arxivlənmiş surət". 2024-05-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-09-27.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]