Vaqiyənəvis

Vaqiyənəvis və ya Məclisnəvis - Səfəvi dövlətinin idarə quruluşunda məsul məmurlar arasında yer alan vəzifələrdən biri. Viladimr Minorskinin Şardenin səyahətnaməsinə əsasən verdiyi məlumatlara əsasən vəzir-i əzəm sarayda olmadıqda onun işlərini də vaqiyənəvis idarə edirdi. O, məclislərdə və yığıncaqlarda şahın solunda oturduğuna görə mənbələrdə bəzən “sol vəzir” adlandırılmışdır. Şarden yazır ki, bütün əyalətlərdə vaqiyənəvislər var idi. Vəzir-i çəp isə onların rəisi idi.

Vilayət hakimlərindən və digər vəzifəli mənsublardan şah adına gələn ərzlər şah tərəfindən məclisnəvisin üstünə göndərilirdi. Məclisnəvis həmin ərzləri şah məclisində səsləndirir və sonra da həmin ərzlərlə bağlı şahın hökmləri əsasında şah rəqəmlərini tərtib edərdi. Bütün məsul məclislərdə iştirak etdiyinə görə, məclisnəvis səltənət daxilində baş verən işlərdən də xəbərdar olurdu və ona görə də o, şahın yaxın ətrafından biri kimi qəbul olunurdu. Səfəvi sarayında olmuş avropalı səyyahlar da apardıqları müşahidələrdən sonra məclisnəvisi şaha çox yaxın olan əyanlardan biri kimi xarakterizə edirdi.

Digər tərəfdən məclisnəvis adı “Təzkirət əl-müluk” əsərində “Alicah Müqərrəb əl-Xaqan Məclisnəvis-i Məxfi-i Behişt Ayin”. Minorsky məclisnəvisin şahın münşisi yəni katibi olduğunu qeyd edir. Kempfer də ondan ölkənin böyük münşisi kimi bəhs edir.

Tarixi

Türk tarixçi Fəruq Sümər yazır ki, Səfəvi inşa divanında yalnız farsca deyil, lazım olan zaman türkcə qələmə alındığına və bu ənənənin dövlətin sonuna qədər davam etdiyinə görə vaqiyənəvis, münşi əl-məmalik və mirzələrin çoxu sözsüz ki, türk bilim adamları olmuşdur. Şah Təhmasibin hakimiyyəti illərində məclisnəvis vəzifəsini Mirək bəy Ordubadi və Mir Münşi Hüseyni icra etmişdilər. O da bəllidir ki, Mir Münşi Hüseyni uzun müddət bu vəzifədə olmuş və Şah Təhmasibin həyatının sonuna qədər həmin vəzifəni icra etmişdi. Bu Mir Münşi Hüseyninin bu sahədəki təcrübəsindən və sədaqətli xidmətindən irəli gəlirdi.Şah Təhmasib dövründə inşa divanına bir müddət Əmir Zəkəriyyə Təbrizi Köcəcinin qohumlarından Məhəmməd bəy Təbrizi Göcəci də rəhbərlik etmişdi. Məhəmməd bəyin qohumu Əli bəyin oğlu Mirzə Məhəmməd də inşa divanında işləmişdir. I Şah Səfinin sədr təyin etdiyi Mirzə Məhəmməd I Şah Abbasın zamanında vaqiyənəvis olmuşdu. I Şah Səfi hakimiyyətə keçdikdə vaqiyənəvis vəzifəsində Hatəm bəy Ordubadinin oğlu Talıb xan işləyirdi (1621-1632). I Şah Səfi onu 1632-ci ildə vaqiyənəvis vəzifəsindən azad edib, baş vəzir vəzifəsinə təyin etmişdi. Talıb xandan sonra yenə bu vəzifəyə irəli çəkilən Mirzə Məhəmməd vəfat etmiş və vaqiyənəvis mustofi-ye bəqaya həm də dəftərxana naziri Mirzə Məsim olur. "Zeyl-i tarix-i alamara-yi Abbasi" də mərhum Hatəm bəy Ordubadinin qardaşı Mirzə Əbdülhüseyn Ədhəm bəy Ordubadinin münşi əl-məmalik olduğu və I Şah Səfinin hakimiyyətinin sonuna qədər inşa divanına başçılıq etdiyi qeyd edilir.

Vəzifə və öhdəlikləri

Professor Oqtay Əfəndiyev vaqiyənəvisin vəzifələrindən bəhs edərək yazır:

“Vaqiyənəvis dövlət şurası (məclisi-i əla) iclaslarını sənədləşdirir, arxivi nizama salırdı. O, sarayın tarixşünası, şahın şəxsi katibi idi,şahın yerli hakimlər və xarici dövlətlərlə yazışmasını təşkil edirdi.”

Şarden səyahətnaməsində vaqiyənəsiv vəzifəsi barədə ətraflı məlumatlara rast gəlinir. Şarden yazır:

“....yuxarıda qeyd etdiyimiz vəzifələrdən sonra vaqiyənəvislik mühüm vəzifədir. Vəzir olmadıqda onun vəzifəsini yerinə yetirdiyi üçün “sofvəzir” adlandırırlar. O, öz vəzifəsindən əlavə vəzirin işlərinə, fəaliyyətinə nəzarət edir. Həm də mühüm hadisələr barədə şaha və vəzirlərə məlumat verməlidir. Bundan əlavə şahın bütün fərman və sərəncamlarını yazırdı. Ölkənin bütün nöqtələrində hadisələri qələmə alan vaqiyənəvislər vardır. Onlar bütün baş verən hadisələr barədə, həm də öz məktublarını mərkəzdə sakin vaqiyənəvisə göndərməlidirlər. Sol vəzir və ya əsil vaqiyənəvisin mümtaz məqam və vəzifəsi vardır. Ona görə ki, mühüm hadisələr baş verdikdə həmin hadisələrə qarşı tədbirlər görmək üçün saray onunla məsləhətləşir. Bəzən bəzi məsələlərdə, o cümlədən əcnəbi ölkələrin göndərdikləri elcilər və nümayəndələr ilə necə rəftar etmək, danışmaq barədə öz fikrini söyləyir və dost ölkələrlə müxtəlir müqavilənamələr bağlamaq üçün hansı üsula əl atmaq lazım gəldiyini, müqavilənamələrdə hansı maddələri yerləşdirmək lazım gəldiyini bildirir. Buna görə də ölkəyə daxil olan xarici elcilər onunla görüşüb söhbətlər edirlər. Biqayenəvis onların etibarnamələrini və məktublarını lazımi dəftərdə qeydə alır. Onların şəhərə daxil olduğu günü, məqsədlərini, sakin olacaq yerləri dəftərə yazır. Onlardan sədr-i əzəm vasitəsilə şaha çatdırılması xahişlərini alır. Həmin xahişlər şaha çatdırılıdıqdan sonra şahın verdiyi cavabları, sualların kənarında qeydə alır.”

Vaqiyənəvisin vəzifələri barədə bir digər səyyah Tavernye yazır ki, bu vəzifəyə Şaha çox yaxın olan adam təyin olunurdu. O, Ali məclisdə bütün ərizə və dövlət sənədlərini Şahın hüzurunda oxuyurdu. Şahın şəxsi katibi olan vaqiyənəvis məşvərətçi orqan olan ali məclisin iclaslarını sənədləşdirir, vilayət başçılarına, xarici dövlətlərə Şahın adından məktubları yazır və arxivə nəzarət edirdi.

Mirzə Səmianın canqi əmiri adlandırdığı vaqiyənəvis haqqında Holşteynli Adam Olearinin də gündəliyində maraqlı məlumatlar vardır. O, yazır ki, sarayın, yaxud şahın müşavir və katibi olan vaqiyənəvis şahın məktublarını, hökmlərini, fərmanlarını yazır, həmçinin dövlətin mədaxili və məxaricinin hesablarını aparırdı.Vaqiyənəvis Mirzə Məsum adlı şəxsin rəhbərliyi altında 40 nəfər mirzə fəaliyyət göstərirdi.

Mirzə Səmianın “Təzkirət əl-müluk” əsərində vaqiyənəvisin və ya məclisnəvisin vəzifələri daha dəqiq göstərilib. “Təzkirət əl-müluk”da göstərilir ki, alicah vaqiyənəvis «canqi» əmirlərindəndir. Onun vəzifələrini bu əsər əsasında Minorsky 3 yerə bölmüşdür.

1. Digər şahlar tərəfindən Səfəvi şahına yazılan məktubları cavablandırmaqla yanaşı dəftər-i hüdudda yazılan vəzfiələrlə, həme-sale və tiyulla bağlı əmirləri yazmaq.
2. Məclisnəvislər şahın göstərişi əsasında şah hökmünü yazılı şəklə salır və sonra da onu şahla razılaşdırırdılar. Müəyyən hallarda isə müxtəlif məsələlər üzrə şahın göstərişi vəziri-əzəm tərəfindən şifahi şəkildə məclisnəvisə çatdırılır və o da həmin şifahi məlumat əsasında şah rəqəminin layihəsini hazırlayırdı.
3. Vilayət hakimlərindən və digər vəzifəli mənsublardan şah adına gələn ərzlər şah tərəfindən məclisnəvisin üstünə göndərilirdi. Məclisnəvis həmin ərzləri şah məclisində səsləndirir və sonra da həmin ərzlərlə bağlı şahın hökmləri əsasında şah rəqəmlərini tərtib edərdi. Bütün məsul məclislərdə iştirak etdiyinə görə, məclisnəvis səltənət daxilində baş verən işlərdən də xəbərdar olurdu və ona görə də o, şahın yaxın ətrafından biri kimi qəbul olunurdu.Mirzə Samia yazır ki, qara rəngli mürəkkəbli tuğra ilə bu əmrlərin üzərini xətləmək sadəcə vaqiyənəvisin vəzifəsi idi.

Tabeliyindəki məmurlar

“Təzkirət əl-Müluk”də vaqiyənəvisin tabeliyində 10 məmur olduğu qeyd edilsə də, sadalanan məmurların sayı 23-24 nəfərə çatır.

Bu məmurlar “Təzkirət əl-Müluk”də belə təsvir edilir:

• Rəqəmnəvislər və rəqəmlərin sərriştədari (qeydiyyatçı): 7 nəfər
• Divan rəqəmnəvisi və onun 3 köməkçisi, rəqəmləri yazan şəxs (5 nəfər); Qeydiyyatçıların qaralamalarından dərc edilmiş rəqəmlərin rəqəmnəvisləri (2 nəfər); Vaqiyənəvisin tabeliyində onun işlərini görən şəxslər (3 nəfər);
• Vaqiyənəvisin tabeliyində onun işlərini görən digər şəxslər (2 nəfər);
• Namənəvis (məktub yazan) (1 nəfər).

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi vaqiyənəvis Mirzə Məsumun rəhbərliyi altında 40 nəfər mirzə fəaliyyət göstərirdi. O, Qəzvin şəhəri yaxınlığında Əlvənd dağının ətəyindəki Dərmən adlı kənddən olub, adi kəndli oğlu idi. Bu bölgədə Dərmən və Saru adlı iki kənd yerləşir ki, ən yaxşı mirzələr də buradan çıxırlar. Mirzələr gözəl xətlə yazmağı bacarmalıdırlar ki, elə bu səbəbə görə də bu kəndlərin tarlalarında, çoban komalarında addımbaşı yazı yazmaqla məşğul olan gəncləri görmək olur.

Səlahiyyətləri

Minorski həmçinin Vaqiyənəvisin xüsusi səlahiyyətlərindən də bəhs edir. Belə ki, məclisnəvisin günün istənilən vaxtında, istənilən məclislərin gedişində şahın hüzuruna daxil ola bilsin, daxil olan yazışmalar və ərzlər barəsində şaha ərz etsin və onun fikrini öyrənsin. Malik olduğu vəzifə bunu tələb edirdi və şah tərəfindən də ona tutduğu vəzifəyə görə digər əyanlardan daha tez-tez onun yanında olmaq icazəsi verilmişdi. Bu mənada məclisnəvislər saray əyanları içərisində də böyük nüfuz sahibi olmuşdular. Çünki müəyyən hallarda əyan və əmirlər öz məsələlərini də məclisnəvis vasitəsi ilə şaha çatdırmağa çalışırdılar. Baş vəzirdən başqa heç kəs vaqiyənəvis qədər şaha yaxın deyildi və onun sözünün etibarlılığı çox yüksək idi.

Vaqiyənəvislərin maaşı ayda 330 tümən idi. Buna baxmayaraq Minorski Doumanın qeydlərinə əsasən onların aylıq maaşlarının 1000 tümən olduğunu bildirir.

Hər il İsfahan vergilərindən vaqiyənəvisin işçilərinin məvacibi üçün «kağız pulu» adı ilə 30 tümən ayrılıb onlara verilirdi. Hərgah, vaqiyənəvislər özü və ya başqa bir şəxs üçün bir şey xahiş etmək istədikdə, heç bir çətinliklə qarşılaşmadan onu xüsusi və ümumi məclislərdə Şaha çatdıra bilirdilər.

Mənbə

• Süleymanov, Mehman. Səfəvilər. Şah Təhmasib (az.). V. Bakı: Maarif. 2020. ISBN 978-9952-37-141-8.
• Bayramlı, Zabil Həsrət oğlu. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QURULUŞU VƏ İDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU (az.). Bakı: «AVROPA» nəşriyyatı. 2015.
• Vəliyeva, Zülfiyyə. Səfəvi Dövlət Təşkilatı (Təzkirətül-Mülükə əsasən) (türk). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2007.
• Süleymanov, Nizami. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİ XVII ƏSRDƏ (J.Şarden, J.B.Tavernye, P.D.Valle və E.Kempferin gündəlikləri əsasında) (az.). Bakı: İqtisad Universiteti Nəşriyyatı. 2021.

Əlavə ədəbiyyat

• Sanson. Səfərnaməyi Sanson (fars). Tehran: Kitapfuruşi-yi İbn-i Sina. 1363.
• Sümer, Faruk. Safevi devletinin kuruluşu və gelişmesinde Anadolu türklerinin rolu (türk). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 1976.
• Engelbert, Kaempfer. Səyahətnaməyi Kaempfer (fars). Tehran: İntışârât-ı Harezmî. 1363.