Virus xəstəlikləri

Virus xəstəlikləri — viruslar çox kiçik hüceyrəsiz həyat formaları olub, nuklein turşuları və zülal molekullarından təşkil olunmuş örtükdən (kapsiddən) ibarətdir. Bundan başqa, bilirsiniz ki, bütün viruslar hüceyrədaxili parazitlərdir, yalnız sahibinin müəyyən hüceyrələrinə daxil olduqdan sonra canlı orqanizmin xüsusiyyətlərini göstərir.Epidemioloji xarakteristikasına görə virus xəstəlikləri 2 yerə bölünür:

• antroponoz - yalnız insanın tutula biləcəyi xəstəlik (poliomielit)
• zooantroponoz - heyvanlardan insana keçə biləcək xəstəlik (quduzluq)

Yerli simptomlarla (tənəffüs yollarının selikli qişasının zədələnməsi) və ümumi xarakterli - bədənin temperaturunun yüksəlməsi, zəiflik, damarlarda və əzələlərdə ağrı, qanın tərkibinin dəyişməsi və s. kimi simptomlarla müşahidə olunan kəskin virus xəstəliklərinə daha tez-tez rast gəlinir. Belə xəstəliklər KRX və ya KRVX - kəskin respirator virus xəstəlikləri (qrip, zökəm və s.) adlanır. Bu xəstəliklər insanların yoluxma kütləviliyinə görə dünyada birinci yeri tutur. Onlar çox tez yoluxur və asqırma, burun-udlaq iltihabı, öskürək və zökəmlə müşayiət olunur. Epidemiyaların qarşısını almaq üçün virus xəstəliklərinin profilaktik tədbirlərindən biri olan peyvəndlər tətbiq edilir. Virus xəstəliklərinin müalicəsi immunitetin möhkəmləndirilməsi ilə bağlıdır. Çünki bu xəstəliklər immuniteti zəiflədir. Antibiotiklər viruslara birbaşa təsir etməsə də, onların tətbiqi virus infeksiyalarının ağırlaşmalarının qarşısının alınması məqsədilə aparılır. Yayılma xarakterinə görə virus xəstəlikləri hava-damcı yolu ilə, təmas zamanı, o cümlədən cinsi əlaqələr, əşyalardan ümumi istifadə, qida və su vasitəsilə yoluxa bilər. Viruslar müxtəlif orqanların hüceyrələrini zədələdiyinə görə onları: dəri, cinsi (zöhrəvi xəstəliklər), tənəffüs yolları, tənəffüs orqanları (respirator xəstəlikləri), qaraciyər, göz, bağırsaq viruslarına ayırırlar. Dəri virus xəstəliklərinə dərinin qabıq verməsi, dəmrovlar, ekzema, saç və dımaqlann zədələnməsi aiddir.

Hepatit virusları

Virus hepatitlərindən Hepatit A, B və C daha çox yayılmışdır. Hepatit D və Hepatit E virusları da mövcuddur.

Hepatit C infeksiyası və onun müalicəsi

Xroniki HCV infeksiyası günümüzün ən aktual problemlərindən hesab edilir 2010-cu ildə AASLD tərəfindən aparılan statistik araşdırmalara əsasən, dünyada təqribi 170mln HCV ilə yaşayan insan var. Bu virusun törətdiyi zədələnmələr isə təqribi 500 min insanın ölümünə sabəb olmuşdur. Aparılan araşdırmalara əsasən bu virusa yoluxmuşların sayı ən çox Latın Amerika, keçmiş Sovet, Avropa və bəzi Afrika və Asia ölkələrində rast gəlinir. Təəsüf ki, Azərbaycan da bu siyahiya aiddir. Hepatit “C” yoluxduğu gündən etibarən 5 ilə 50 il arasında qaraciyər sirrozuna və qaraciyər xərçənginə gətirib çıxaran bir virusdu. Xroniki HCV infeksiyasının gücsüzlük, sağ qabırğaaltı nahiyyədə ağrılar kimi zəif simptomları olsa da çox vaxt gedişatı asimptomatik (heç bir şikayət olmadan) olur. Bu da bir müddət sonra sirroza, qaraciyər xərçənginə və qaraciyər çatmazlığına səbəb ola bilər. Bunun üçün qan köçürmə, ginikoloji, stomatoloji və ya hər hansı cərrahi prosedurlardan 6 ay sonra yoxlanmaq (qanda “anti-HCV” analizi) məsləhət görülür. Xəstədə HCV aşkarlandığı andan etibarən, virus yükündən asılı olmayaraq, müalicəyə nə qədər tez başlanılsa sirroza gətirib çıxaran qaraciyər zədələnməsinin əmələ gəlmə ehtimalı bir o qədər az olar. HCV infeksiyasının müalicəsində istifadə olunan dərman seçimi və müalicə aparılan müddət virusun qenotipindən asılıdır. PegİFN ilə olan kombinasiyalar virusun ləğvində effektiv olsa da İnterferonun çoxsayda yan effektləri (patoloji yorğunluq, psixoemosional problemlər, qan dəyərlərinin enməsi və s.) mövcutdur və xəstənin vəziyyətini ağırlaşdıra bilər. Ona görə da son zamanlar xroniki Hepatit C müalicəsində PegİFN istifadə edilmir. Daha az yan təsirləri olan virus əleyhinə preparatlara üstünlük verilir və artıq müalicənin 12-14 günlərində müsbət effekt alınması mümkündür. Hal hazirda tibbin inkişafına bağlı olaraq Hepatit “C” virusu tam müalicə olunur və müsbət nəailyyətlər əldə edilir. Hepatitlərdən ən təhlükəlisi hepatit C virusudur. Daha ciddi fəsadlara səbəb olur. ABŞ-da hər il 16.000 insan məhz hepatit C-dən tələf olur. Hepatit C ilə yoluxan pasiyentlərin 85%-ində xəstəlik xroniki qaraciyər xəstəliyinə səbəb olur. Virus yavaş-yavaş inkişaf edir, lakin sonda qaraciyəri tükədir.

Hepatit A

Hepatit A və B virusları həmçinin qaraciyər üçün təhlükəli ola bilər. Hepatit A kəskin qaraciyər xəstəliyinə səbəb olur, lakin bir-neçə ay ərzində sağalır. Yüksək qızdırma tutmaları ilə müşahdə olunur, yetkin şəxslərdə uşaqlara nisbətən daha ağır keçir. Xroniki formaya keçmir. Hepatit B virusu isə 85% hallarda sağalır, 15% halda xronikləşir.

Hepatit B

Hepatit B virusu bir çox insanda heç bir simptomla özünü büruzə vermir və normal yaşam tərzi ilə izlənilir. İnkubasiya müddəti ortalama 24 həftədir. Simptomları olsa belə zəif və qrip bənzəri sipmptomlarla keçməkdədir (bulantı, zəiflik, halsızlıq, iştahsızlıq, hərarət, baş ağrısı, qarın ağrısı kimi). İllər boyu şikayətləri olmadan keçsə də virus onun qanında və qaraciyərindədir. Ancaq xəstə kəskin forma ve ağırlaşmaları ilə gəldikdə simptomlar qabarıq şəkildə özünü göstərir. Qaraciyər sirrozu və qaraciyər xərçəngi kimi ağırlaşmalarla nəticələnə bilər. Hepatit B-nin müalicəsi mümkündür, amma vaxtında və doğru həkimdə müayinə və müalicə olunmaq şərtdir.

Hepatit D

Hepatit D virusu özünü yalnız Hepatit B-yə yoluxmuş orqanizmdə göstərə bilir. Hər 2 virusun birlikdə rast gəlməsi qaraciyərin çox ağır zədələnməsi ilə keçir. Profilaktik olaraq hər bir kəs hepatitlərə qarşı yoxlanmalıdır. Hepatit A və B viruslarına qarşı peyvənd mövcuddur. Qaraciyərin hepatit virusuna yoluxması qaraciyər hüceyrələrinin nekrozuna (qurumaya) gətirib çıxarır. Bu A, B, C hepatit viruslarına yoluxma zamanı baş verir. Sonuncu virus cinsi yolla da ötürülə bilir. Xəstəlikdən sonra insanda bəzi virus infeksiyalarına qarşı immunitet yaranır ki, bu ya ömürlük qala, ya da zamanla keçə bilər. Belə ki uşaqlıqda məxmərək və ya qızılca xəstəliyi keçirən insan bir daha bu xəstəliyə tutulmur. Qeyd etmək lazımdır ki, virus xəstəlikləri uşaq yaşlarında daha asan keçirilir və mənfi nəticələri az olur.

QİÇS

İİV tərəfindən törədilən QİÇS kimi bəzi virus xəstəliklərinin bu günə kimi tam müalicəsi mümkün deyil. Müasir təbabət virusun inkişafını yalnız nəzərəçarpacaq dərəcədə ləngidə bilir. Hazırda bütün bəşəriyyəti narahat edən problemlərdən biri də qazanılmış immun çatışmazlığı sindromu-QİÇS-dir. Xəstəliyin beynəlxalq işarəsi AİDS-dir. İmmun çatışmazlığı virusunun törətdiyi infeksiya uzunmüddətli gedişə malik olub, bir neçə müxtəlif mərhələdən ibarətdir. Elə buna görə alimlərin əksəriyyəti bütün xəstəliyi “İİÇV (insanın immun çatışmazlığı virusu) infeksiyası” termini ilə ifadə etməyi vacib sayır. QİÇS epidemiyasını pandemiya adlandıranlar da var. Bu da əslində infeksiyanın bütün yer kürəsinə yayıldığını göstərir. Dünyada və ölkəmizdə tibb elminin qarşısında bir sual kimi durur bu “sakit ölüm”ün müalicə yolları. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, bu gün dünyada QİÇS-lə yoluxma halları durmadan artır. Elə buna görə də xəstəliyin tibbi, sosial aspektləri bütün ölkələrdə tədqiq olunur. İlk növbədə, xəstəliyə tutulanların şəxsiyyəti, nə ilə məşğul olmaları öyrənilir. Xəstəliyə tutulanların əksəriyyəti narkomanlar, alkoqoliklər, qeyri-normal, əxlaqsız həyat tərzi yaşayan kişi və qadınlar olurlar. Bəzən isə xəstəliyə günahsız insanlar da özləri bilmədən, diqqətsizlik nəticəsində yoluxurlar. Virus daşıyıcıları ilə yaxından təmasda olmaq, onun əşyalarından istifadə etmək, xəstə donorların qanının istifadəsi, stomatoloq, kosmetoloq və ginekoloqların pasiyentlər haqda məlumatsızlıqları üzündən “virus yükü”nü tutmuş alətlərin istifadəsi zamanı yoluxma halları baş verir. QİÇS virusları ətraf mühitə qarşı dözümsüzdür. 57 dərəcədə 2 dəqiqəyə, 100 dərəcədə isə ani müddətə tələf olurlar. Eyni zamanda bütün dezinfeksiyaedici maddələr və günəş şüası vasitəsilə asanlıqla ölür, xəstəliktörədici qabiliyyətini itirir. Müşahidə və tədqiqatlar göstərir ki, bu xəstəliyə tutulmamaq üçün müalicə və müayinə zamanı tibbi alətlərin birdəfəlik istifadəsinə nail olmaq lazımdır. Şübhəsiz ümumi antisanitariya tədbirləri də mütləq lazımdır. Onunla ciddi mübarizə hər kəsin həm şəxsi, həm ictimai borcudur. Xəstəliyə tutulanlarda nə istilik 39-40 dərəcəyə qalxır, nə üşütmə, nə əzələ ağrıları, nə öyümə, qusma, nə sayıqlama, nə nəbzin sahmanını itirməsi, nə də kəskin baş ağrıları nəzərə çarpmır. Onun törədicisi bir neçə növ virusdur. Həmin viruslar yüksək mutasiyalılığı (çoxalması) ilə fərqlənir. Daxili üzvlərin fəaliyyətində heç bir pozğunluq nəzərə çarpmır. Bütün başqa xəstəliklər “gəlişini” öz əlamətləri ilə bildirirsə, QİÇS heç bir əlamətlə müşahidə olunmur. Orqanizm bütövlükdə heç nədən əzab çəkmir, funksional və orqanik dəyişiklik baş vermir. Bu xəstəlik çox sakitcə orqanizmdə öz inkişaf dövrünü keçirir və qısa zaman ərzində bədəni ölüm tüğyanı bürüyür, xəstə ani müddətdə, deyə-gülə “sönür”.

Bitki virusları və xəstəlikləri

Bitki virusları bitkilərə yoluxan viruslardır. Bitki viruslarına nəzarət dünya miqyasında böyük iqtisadi əhəmiyyətə malikdir, çünki bu viruslar ticarət məhsullarını məhv edən xəstəliklərə səbəb olur. Digər viruslar kimi, virion olaraq da bilinən bitki virusu hissəciyi son dərəcə kiçik bir yoluxucu maddədir. Əsasən bir kapsid adlanan bir protein qatına daxil olan bir nükleik turşudur (DNT və ya RNT). Viral genetik material, cüt zəncirli DNT, cüt zəncirli RNT, tək zəncirli DNT və ya tək zəncirli RNT ola bilər. Əksər bitki virusları təkbucaqlı RNT və ya cüt zəncirli RNT virusu hissəcikləri kimi təsnif edilir. Bitki virusları müxtəlif növ xəstəliklərə səbəb olur, lakin xəstəliklər ümumiyyətlə bitki ölümü ilə nəticələnmir. Bununla birlikdə, üzük yerləri, mozaika naxışının inkişafı, yarpaqların sararması və təhrif edilməsi, həmçinin deformasiya olunmuş böyümə kimi simptomlar yaradırlar. Bitki xəstəliyinin adı tez-tez xəstəliyin müəyyən bir bitkidə ortaya çıxardığı simptomlarla əlaqələndirilir. Məsələn, papaya yarpağı qıvrımı və kartof yarpağı rulosu, spesifik yarpaq təhrifinə səbəb olan xəstəliklərdir. Bəzi bitki virusları müəyyən bir bitki sahibi ilə məhdudlaşmır, müxtəlif bitki növlərinə yoluxa bilər. Məsələn, pomidor, bibər, xiyar və tütün kimi bitkilərin hamısı mozaika viruslarına yoluxmuş ola bilər. Brome mozaika virusu ümumiyyətlə otlara, taxıllara və bambuklara yoluxur.

Bitki virusu ötürülməsi

Bitki hüceyrələri heyvan hüceyrələrinə bənzər ökaryotik hüceyrələrdir. Bitki hüceyrələrində isə infeksiyaya səbəb olmaq üçün virusların pozulması üçün demək olar ki, mümkün olmayan bir hüceyrə divarı var. Nəticədə bitki virusları ümumiyyətlə iki ümumi mexanizmlə yayılır: üfüqi ötürülmə və şaquli ötürülm

Üfüqi ötürülmə

Bu ötürülmə növündə bitki virusu xarici bir qaynaq nəticəsində ötürülür. Bitkini "işğal etmək" üçün virus bitkinin xarici qoruyucu qatına nüfuz etməlidir. Hava, budama və ya bitki vektorları (bakteriyalar, göbələklər, nematodlar və böcəklər) tərəfindən zədələnmiş bitkilər ümumiyyətlə virusa daha çox həssasdırlar. Üfüqi ötürülmə həm də bağban və fermerlər tərəfindən istifadə olunan vegetativ çoxalmanın müəyyən süni üsulları ilə baş verir. Bitki kəsmə və peyvənd bitki viruslarının keçə biləcəyi ümumi rejimlərdir.

Şaquli ötürülmə

Şaquli ötürülmədə virus bir valideyndən miras alınır. Bu növ ötürülmə həm cinsi, həm də cinsi çoxalmada olur. Bitki mənşəli çoxalma kimi cinsi olmayan çoxalma üsullarında nəsil tək bir bitkidən inkişaf edir və genetik cəhətdən eynidir. Yeni bitkilər ana bitkinin gövdələrindən, köklərindən, ampullərindən və s.-dən inkişaf etdikdə, virus inkişaf etməkdə olan bitkiyə ötürülür. Cinsi çoxalmada viral ötürülmə toxum infeksiyası nəticəsində baş verir. Əksər hallarda, elm adamları bitki viruslarının müalicəsini tapa bilmədikləri üçün virusların meydana gəlməsini və ötürülməsini azaltmağa diqqətlərini cəmlədilər. Viruslar yalnız bitki patogenləri deyil. Viroidlər və peyk virusları olaraq bilinən yoluxucu hissəciklər bir sıra bitki xəstəliklərinə də səbəb olur.

Bitki Viroidləri

Viroidlər, ümumiyyətlə cəmi bir neçə yüz nükleotid uzunluğunda olan kiçik RNA-lı molekullardan ibarət olduqca kiçik bitki patogenləridir. Viruslardan fərqli olaraq, genetik materiallarını zədələnmədən qorumaq üçün bir protein kapsidi yoxdur. Viroidlər zülalları kodlaşdırmır və ümumiyyətlə dairəvi formadadır. Viroidlərin bitkinin inkişafına gətirib çıxaran maddələr mübadiləsinə müdaxilə etdiyi düşünülür. Ev sahibi hüceyrələrdə transkripsiyanı dayandıraraq bitki zülal istehsalını pozurlar. Transkripsiya genetik məlumatların DNT-dən RNT-yə köçürülməsini əhatə edən bir prosesdir. Transkripsiyalı DNA mesajı zülal istehsal etmək üçün istifadə olunur. Viroidlər məhsul istehsalına ciddi təsir göstərən bir sıra bitki xəstəliklərinə səbəb olur. Bəzi yayılmış bitki viroidlərinə kartof mili yumru viroid, şaftalı gizli mozaik viroid, avokado sunblotch viroid və armud qabarcıq xərçəngi viroid daxildir.

Peyk virusları

Peyk virusları bakteriyalara, bitkilərə, göbələklərə və heyvanlara yoluxmağa qadir olan yoluxucu hissəciklərdir. Öz protein kapsidi üçün kod yazırlar, ancaq çoxaltmaq üçün köməkçi bir virusa güvənirlər. Peyk virusları spesifik bitki gen fəaliyyətinə müdaxilə edərək bitki xəstəliklərinə səbəb olur. Bəzi hallarda bitki xəstəliklərinin inkişafı həm köməkçi virusun, həm də onun peykinin mövcudluğundan asılıdır. Peyk virusları köməkçi viruslarının səbəb olduğu yoluxucu simptomları dəyişdirsə də, köməkçi virusundakı viral təkrarlanmanı təsir etmir və ya pozmur.

Bitki Virus Xəstəliklərinə Nəzarət

Hal hazırda bitki viral xəstəliyinin müalicəsi yoxdur. Bu o deməkdir ki, yoluxmuş bitkilər xəstəlik yaymaq qorxusu ilə məhv edilməlidir. Bitki viral xəstəlikləri ilə mübarizə üçün tətbiq olunan ən yaxşı üsullar qarşısının alınması məqsədi daşıyır. Bu metodlara toxumların virussuz olmasını, zərərvericilərə qarşı mübarizə məhsulları vasitəsi ilə potensial virus vektorlarının idarə edilməsini və əkin və ya yığım metodlarının viral infeksiyanı təşviq etməməsini təmin etmək daxildir.

Bitki virusları əsas məlumatlar

• Bitki virusları, bitkilərə sirayət edən və xəstəlik yaradan RNT və ya DNT hissəcikləridir.
• Əksər bitki virusları təkbucaqlı RNT və ya cüt zolaqlı RNT viruslarıdır.
• Ümumi bitki viruslarına mozaika virusları, ləkəli solğunluq virusları və yarpaq qıvrım virusları daxildir.
• Bitki virusları ümumiyyətlə üfüqi və ya vertikal ötürülmə yolu ilə yayılır.
• Viroidlər, inkişaf etməməyə gətirib çıxaran bitki xəstəliklərinə səbəb olan tək telli RNT molekullarıdır.
• Peyk virusları, bitki xəstəliklərini təkrarlamaq və səbəb olmaq üçün köməkçi bir virusa güvənən son dərəcə kiçik yoluxucu hissəciklərdir.
• Bitki viral xəstəliklərinin müalicəsi yoxdur; beləliklə qarşısının alınması nəzarətin mərkəzində qalır.