Vyetnam fəlsəfəsi

Vyetnam fəlsəfi fikrinin tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Aydındır ki, artıq e.ə. III–I əsrlərdə Şimali Vyetnam ərazisində fəlsəfi bilik elementləri ilə dini və mifoloji ideyaların müstəqil politeist sistemi inkişaf etmişdir. Eramızın ilk əsrlərində Hindistan və Çindən dini və fəlsəfi cərəyanlar nüfuz edir: Buddist fəlsəfə, Konfutsiçilik, Taoizm.

Qədim dünya

Qeyd etmək lazımdır ki, eramızın ilk əsrlərində Vyetnamın cənub ərazisi İran, Roma və xüsusilə Hindistanla mədəni əlaqələri olan Çin adı ilə Funan adı ilə tanınan dövlətin tərkibində idi. VI əsrdə Şimali Vyetnam ərazisində müstəqil Vansuan dövləti yarandı. 7-ci əsrin əvvəllərində bu dövlət Çin Sui sülaləsi tərəfindən fəth edildi. Bu dövrdə, VI əsrdən X əsrlərə qədər Vyetnam fəlsəfəsində Buddizm üstünlük təşkil edən cərəyan idi. Onun yayılmasının ləyaqəti Cənubi Hindistandan olan vaiz Vinitaruçiyə aid edilir. Buddizm sayəsində və Hindistan əyalətinin cənub-şərqində yerləşən Hindistanın Çampa əyaləti vasitəsilə vyetnamlılar hind mədəniyyəti ilə tanış oldular. 10-cu əsrin əvvəllərində Vyetnam dövlətinin müstəqilliyi bərpa edildi.

Orta əsrlər

XI əsrin sonu — XII əsrin əvvəllərindən Çin mütəfəkkiri Zhu Xi (1130–1200) tərəfindən dəyişdirilmiş Dhyana fəlsəfəsi ilə Konfutsi fəlsəfəsi arasında mübarizə başlayır. Bu mübarizə 14-cü əsrin sonundan 19-cu əsrə qədər hakim fəlsəfəyə çevrilən konfutsiçiliyin qələbəsi ilə başa çatdı. Konfutsi motivləri böyük Vyetnam şairi və dövlət xadimi Nquyen Çainin (1380–1442) yaradıcılığına nüfuz edir. Konfutsi əxlaqi-etik sisteminin təsirini imperator Le Than-Tonqun (1442–1479) fikirlərində görmək olar. Ölkəni dəyişdirmək istəyən bu hökmdar konfutsiçilik prinsiplərini reallığa çevirməyə çalışırdı. Konfutsi motivləri məşhur şair və filosof Nquyen Bin Khiemin (1491–1585) fəlsəfi lirikasında ("Ağ buludun şeirləri") də yer alır. XVIII əsrdə klassik mətnlərin şərhi geniş vüsət aldı. Məsələn, Danq Thai Phuong (1674–18-ci əsrin ortaları) milli dildə mənasını izah edən "Çjou dəyişiklikləri" essesini yazdı. Le Kui Don klassik mətnlərə şərh olan bir sıra əsərlər yazmışdır. 18-ci əsrdə alim-ensiklopedist Fan Hui Çunun (1751–1822) fəaliyyəti də davam edirdi.

Yeni vaxt

19-cu əsrin ikinci yarısında xristian fəlsəfəsi Vyetnam cəmiyyətinin təhsilli təbəqələri arasında, əsasən, katolik vətənpərvər ziyalılar arasında bir qədər geniş yayıldı. Onun əsas nümayəndəsi Roma və Parisdə olmuş, Qərb iqtisadiyyatını və mədəniyyətini dərindən öyrənmiş Nquyen Truonq To (1828–1872) idi. XX əsrin əvvəlləri ilə Vyetnam fəlsəfəsi tarixində yeni mərhələ başlayır. Bu mərhələ iki mütəfəkkirin — Fan Boy Çau (1867–1940) və Fan Çau Çinin (1872–1926) adı ilə bağlıdır. Konfutsi dəyərlərindən təsirlənən bu mütəfəkkirlər Vyetnam cəmiyyətinin dəyişdirilməsinin zəruriliyini dərk edirdilər. Fan Boy Chau vətənpərvərlik hərəkatının mərkəzi siması idi. Onların əsərlərində fransız maarifçiliyinin nümayəndələrinin (Volter, Monteskye, Russo) təsiri göz qabağındadır. Eyni zamanda, Meidji inqilabının ideyaları ölkəyə nüfuz etməyə başladı və bu, Yaponiyanı yeni bir yola çıxardı. Çin filosof-islahatçıları Kan Yuvey (1858–1927) və Lianq Qiçao (1873–1923) ideyaları da müəyyən təsirlər qazandı. 30–40-cı illərdə cəhd edən Vyetnam mütəfəkkirlərinin nümayəndələri arasında Juxianizmi Avropa idealist təlimləri ilə birləşdirən Pham Kuyin və Nguyen Van Vinh idi. Daha sonra 1960-cı ildən Vyetnam fəlsəfəsinə dair əsərlər nəşr etdirən filosof və alim Luonq Kim Dinhin (1914–1997) əsəri şöhrət qazandı.

Ən yeni vaxt

Son dövrlərdə Vyetnam düşüncə tarixi əsasən marksizmlə əlaqələndirilir. Bu ənənə ilk növbədə Ho Chi Minh (Nguyen Ai Quoc) (1890–1969) yazıları ilə təmsil olunur. 1945-ci ilin avqustunda inqilabın qələbəsindən və DRV-nin yaranmasından sonra marksist fəlsəfə üstünlük təşkil edir. 1965-ci ildə yaradılmış Fəlsəfə İnstitutu fəlsəfi fikrin mərkəzinə çevrilir. Marksizmi fenomenologiya ilə birləşdirməyə cəhd Vyetnam filosofu , Fenomenologiya və Dialektik Materializm (1951) kitabının müəllifi tərəfindən edilmişdir. Təəssüf ki, bir sıra dəlillər bizə qədim dövrlərə gedib çıxan uzun, çoxəsrlik ənənədən danışmağa imkan versə də, Vyetnam milli düşüncəsinin tarixi indiyədək az öyrənilmiş və az məlum olmuşdur. Bu, məsələn, Koreyanın fəlsəfi fikir tarixi ilə müqayisədə belə az tanınır və az öyrənilir. Vyetnamın Çindən uzun müddət siyasi asılılığı (1–10-cu əsrlər), Çin və Hindistan mədəniyyətlərinin ölkə mədəniyyətinə uzunmüddətli təsiri çox vaxt Şərq təfəkkürünün tədqiqatçılarına Vyetnam milli düşüncəsinin unikallığını və orijinallığını, onun rolunu görməyə mane olur, lakin son vaxtlar vəziyyət dəyişməyə başlayıb. 20-ci əsrin sonu və 21-ci əsrin birinci onilliyində Vyetnamda ənənəvi fəlsəfi fikrin və qeyri-marksist fəlsəfənin öyrənilməsinə həsr olunmuş xeyli sayda nəşrlər meydana çıxdı.