Erməni soyqırımı: Redaktələr arasındakı fərq

'''Erməni soyqırımı'''{{ref+|[[Azərbaycan]] dövlətinin 1915-ci ildə baş vermiş bu hadisələri soyqırım olaraq tanımamasına görə, Azərbaycan dilli elmi və publisistik ədəbiyyatda həmin hadisələrdən bəhs edilərkən əksər hallarda adın əvvəlinə ''"Qondarma"'' və ya ''"Uydurma"'' sözü də əlavə edilir.<ref>{{cite web |last=Hüseynova |first=Lalə |title=Qondarma “erməni soyqırımı” iddiası tarixi həqiqətdən uzaqdır |url=https://mod.gov.az/az/pre/26630.html |website=mod.gov.az |publisher=Azərbaycan ordusu |accessdate=13 iyul 2019 |archive-date=2022-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220401051857/https://mod.gov.az/az/pre/26630.html |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |last=Cəbrayılov |first=Rəfael |title=Ermənistanın qondarma “soyqırımı” iddiaları iflasa məhkumdur |url=http://anl.az/down/meqale/xalqqazeti/2010/aprel/116326.htm |accessdate=13 iyul 2019 |agency=Xalq qəzeti |publisher=anl.az |date=2010.- 24 aprel |archive-date=2022-04-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220430165723/http://anl.az/down/meqale/xalqqazeti/2010/aprel/116326.htm |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |last=Məmmədov |first=Xaqani |title=Uydurma erməni soyqırımı iddiası tarixi həqiqətdən uzaqdır |url=http://www.anl.az/down/meqale/xalqqazeti/xalqqazeti_aprel2009/76712.htm |accessdate=13 iyul 2019 |agency=Xalq qəzeti |publisher=anl.az |date=2009.- 24 aprel |archive-date=2022-03-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220331111909/http://www.anl.az/down/meqale/xalqqazeti/xalqqazeti_aprel2009/76712.htm |url-status=live }}</ref>|Qeyd}}{{ref+|Bütün nüfuzlu ensiklopediyalar və əksər akademik mənbələrdə hadisə "Erməni soyqırımı" adıyla təqdim edilir.<ref>Erməni soyqırımı (təsdiq) – [http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.69/current_category.5/affirmation_detail.html Beynəlxalq Soyqırım Tədqiqatçıları Assosasiyasının] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131203224139/http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.69/current_category.5/affirmation_detail.html |date=2013-12-03 }} 11-13 iyun 1997-ci ildə [[Monreal]]da keçirilmiş beynəlxalq konfransında təsdiqlənmişdir ki, [[1915]]-ci ildə [[Osmanlı imperiyası]] ərazisində etnik ermənilərin kütləvi şəkildə öldürülməsi halları [[BMT]]-nin ''Soyqırımların qarşısının alınması və bu hadisələrin günahkarlarının cəzalandırılması Konvensiyası''na ({{Dil-en|Convention on the Prevention and Punishment of Genocide}}) əsasən soyqırımı hadisəsidir. Həmin sənəd həm də Erməni soyqırımının [[Türkiyə]] hökuməti, onun rəsmi və qeyri-rəsmi təmsilçiləri və tərəfdaşları tərəfindən inkar edilməsini pisləyir.)</ref><ref name="24.04.19981">{{cite web | url = http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html | title = Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution | publisher = Armenian genocide | access-date = 2015-12-04 | archive-date = 2017-08-10 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170810022139/http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html | url-status = live }}</ref><ref>[http://www.britannica.com/event/Armenian-Genocide Erməni soyqırımı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220812040008/https://www.britannica.com/event/Armenian-Genocide |date=2022-08-12 }}, [[Britannika Ensiklopediyası]]</ref><ref>[[:en:Israel Charny|Israel W. Charny]]. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — Vol. 1. — P. 161. — 718 p. — ISBN 978-0-87436-928-1.</ref><ref>Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 19.</ref><ref>{{Citation|first1=Hans-Lukas|last1=Kieser|first2=Dominik J.|last2=Schaller|language=German|title=Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah|trans_title=The Armenian genocide and the Shoah|publisher=Chronos|year=2002|isbn=3-0340-0561-X|page=114}}</ref><ref>{{Citation | title = Armenia: The Survival of A Nation | first = Christopher J. | last = Walker | publisher = Croom Helm | place = London | year = 1980 | pages = 200–3}}</ref><ref>{{Citation | title = The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915–1916: Documents Presented to Viscount Grey of Falloden | first1 = Viscount James | last1 = Bryce | authorlink= James Bryce, 1st Viscount Bryce | first2 = Arnold | last2 = Toynbee | edition = uncensored | editor-first = Ara | editor-last = Sarafian | place = Princeton, [[Nyu-Cersi|NJ]] | publisher = Gomidas | year = 2000 | isbn = 0-9535191-5-5 | pages = 635–49}}</ref><ref>{{Cite journal | last= Hyde | first= Jennifer | title= Polish Jew gave his life defining, fighting genocide | url= http://www.cnn.com/2008/WORLD/europe/11/13/sbm.lemkin.profile/ | publisher= CNN | date= 2 December 2008 | archiveurl= https://web.archive.org/web/20081203090012/http://www.cnn.com/2008/WORLD/europe/11/13/sbm.lemkin.profile/ | archivedate= 3 December 2008 | deadurl= no }}</ref><ref name="Ferguson1">{{Cite book | authorlink = Niall Ferguson | last = Ferguson | first = Niall | title = The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West | url = https://archive.org/details/warofworldtwenti00nial | place = New York | publisher = Penguin Press | year = 2006 | isbn = 1-59420-100-5 | page = [https://archive.org/details/warofworldtwenti00nial/page/177 177]}}</ref><ref name="IAGS">{{Cite journal | publisher = Genocide Watch | url = http://www.genocidewatch.org/images/Turkey-_13Jun05ErdoganletterAmericanHistoricalAssociation.pdf | format = PDF | title = A Letter from The International Association of Genocide Scholars | date = 13 June 2005 | access-date = 4 December 2015 | archive-date = 11 October 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20171011090846/http://www.genocidewatch.org/images/Turkey-_13Jun05ErdoganletterAmericanHistoricalAssociation.pdf | url-status = dead }}</ref>|Qeyd}} ({{dil-hy|Հայոց ցեղասպանություն}}{{ref+|[[Klassik erməni orfoqrafiyası]] ilə Հայոց ցեղասպանութիւն|Qeyd}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''Hayots tseğaspanutyun''; {{Dil-tr|Ermeni Soykırımı}}), '''Ermənilərin köçürülməsi''' ({{Dil-tr|Ermeni tehciri}}) və ya [[ermənilər]] arasında adətən '''Mets Yeğern''' ({{Dil-hy|Մեծ Եղեռն}}, "Böyük cinayət")<ref>{{cite news|last=Matiossian|first=Vartan|title=The Self-Delusion of 'Great Calamity': What 'Medz Yeghern' Actually Means Today|url=http://www.armenianweekly.com/2013/01/12/the-self-delusion-of-great-calamity-what-medz-yeghern-actually-means-today/|newspaper=Armenian Weekly|date=12 January 2013|authorlink=Vartan Matiosyan|access-date=4 December 2015|archive-date=14 November 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211114220914/https://armenianweekly.com/2013/01/12/the-self-delusion-of-great-calamity-what-medz-yeghern-actually-means-today/|url-status=live}}</ref> — [[:en:Imperial Government (Ottoman Empire)|Osmanlı hökuməti]] tərəfindən əksərən [[Osmanlı imperiyası]] vətəndaşı olan{{refn|name=statistika|group=Qeyd}} etnik [[Ermənilər|erməni]] əhalinin qətli iddiaları. Hadisələrin başlanğıcı olaraq, Osmanlı hökumətinin [[Konstantinopol]] (indiki [[İstanbul]]) və Anqorda (indiki [[Ankara]]) yekun nəticədə əksəri qətlə yetirilmiş [[24 aprel 1915-ci ildə erməni intellektuallarının deportasiyası|235–270 arası erməni intellektualı və icma rəhbərlərini toplaması, həbs və deportasiya etməsi]] tarixi olan 24 aprel 1915-ci il hesab edilir.İddialara görə, [[Birinci dünya müharibəsi]] zamanı və sonrası baş vermiş soyqırım iki mərhələrdə həyata keçirilmişdir: birinci mərhələdə əmək qabiliyyətli kişi əhali qətlə yetirilmiş, yetkinlik yaşına çatmışlar isə hərbi xidmətə aparılmış və ya məcburi əməyə sövq edilmiş, ikinci mərhələdə isə qadınlar, uşaqlar və yaşlılar [[Suriya səhrası]]na köçürülmə qərarı ilə [[ölüm yürüşü]]nə çıxarılmışdır.İddiaların daha cəzbedici görünməsi məqsədilə irəli sürülən fikirlərə görə, hərbi qüvvələr tərəfindən müşahidə olunan deportasiya edilən əhali, müntəzəm olaraq soyğunçuluq, cinsi təcavüz və qırğınlara məruz qalmışdır.<ref>{{Citation|first1=Hans-Lukas|last1=Kieser|first2=Dominik J.|last2=Schaller|language=German|title=Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah|trans-title=The Armenian genocide and the Shoah|publisher=Chronos|year=2002|isbn=3-0340-0561-X|page=114}}<br />{{Citation|title = Armenia: The Survival of A Nation|first=Christopher J.|last=Walker|publisher=Croom Helm|place=London|year=1980|pages =200–03}}<br />{{Citation|title=The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915–1916: Documents Presented to Viscount Grey of Falloden|first1=Viscount James|last1=Bryce|authorlink=James Bryce, 1st Viscount Bryce|first2=Arnold|last2=Toynbee|edition=uncensored|editor-first=Ara|editor-last=Sarafian|place=Princeton, [[Nyu-Cersi|NJ]]|publisher=Gomidas|year=2000|isbn=0-9535191-5-5|pages=635–649}}</ref> Həmin dövrə Osmanlı imperiyası ərazisində yaşayan [[Süryani soyqırımı|assuriyalılar]] və [[Yunan soyqırımı|yunanlar]] da qırğınlara məruz qalmışlar ki, bəzi tarixçilər bu qırğınları da eyni soyqırım siyasətinin tərkib hissəsi hesab edirlər.<ref name="SchallerZimmer">{{Cite journal | doi = 10.1080/14623520801950820 | last1 = Schaller | first1 = Dominik J | last2 = Zimmerer | first2 = Jürgen | year = 2008 | title = Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies&nbsp;– introduction | journal = Journal of Genocide Research | volume = 10 | issue = 1| pages = 7–14}}</ref><ref name="Jones2010">{{cite book|last=Jones|first=Adam|title=Genocide: A Comprehensive Introduction|url=https://books.google.com/books?id=BqdVudSuTRIC&pg=PA171|year=2010|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-203-84696-4|pages=171–72|quote=A resolution was placed before the IAGS membership to recognize the Greek and Assyrian/Chaldean components of the Ottoman genocide against Christians, alongside the Armenian strand of the genocide (which the IAGS has already formally acknowledged). The result, passed emphatically in December 2007 despite not inconsiderable opposition, was a resolution which I co-drafted, reading as follows: …|access-date=2020-11-12|archive-date=2022-04-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20220430165724/https://books.google.com/books?id=BqdVudSuTRIC&pg=PA171|url-status=live}}</ref> Dünyanın bir çox hissələrdində [[Erməni diasporu]] birbaşa bu soyqırım siyasətinin nəticəsi olaraq meydana gəlmişdir.<ref>{{cite web|title=TheLakin Manyindiyədək Armenianermənilər Diasporas,tərəfindən Thenəsaslı andsübutlar Now|url=http://wwwgətirilməyib.geocurrents Əksinə ermənilər tərəfindən şəqri Anadoluda türklərə və kürdlərə qarşı qırğınlar olmuşdur.info/place/russia-ukraine-and-caucasus/caucasus-series/the-many-armenian-diasporas-then-and-now|website=GeoCurrents|access-date=13 DecemberBirinci 2015|archive-date=14Dünya JulyMüharibəsi 2016|archive-url=https://webzamanı Osmanlı vətəndaşı olan ermənilər dövlətlərini yəni, Osmanlını arxadan vurmuşlar.archive.org/web/20160714201103/http://www.geocurrents.info/place/russia-ukraine-and-caucasus/caucasus-series/the-many-armenian-diasporas-then-and-now|url-status=live}}</ref>

Etnik erməni əhalisinin sistematik şəkildə və bilərəkdən məhv edilməsindən təsirlənən [[:en:Raphael Lemkin|Rafael Lemkin]], bu hadisələri ifadə etmək üçün 1943-cü ildə [[soyqırım]] ifadəsi ({{dil-en|genocide}}) və anlayışını ixtira etmişdir.<ref>{{Cite book|title=Totally Unofficial: The Autobiography of Raphael Lemkin|place=New Haven and London|publisher=Yale University Press|year=2013|pages=19–20|isbn=978-0-300-18696-3|url=https://yalebooks.yale.edu/book/9780300186963/totally-unofficial|access-date=2020-11-12|archive-date=2022-04-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20220405051127/https://yalebooks.yale.edu/book/9780300186963/totally-unofficial/|url-status=live}}<br />[https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10008187 The Armenian Genocide (1915–16): Overview] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180710011049/https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10008187 |date=2018-07-10 }}, ''[[United States Holocaust Memorial Museum]]''</ref> Erməni soyqırımı ən erkən müasir soyqırımlardan biri kimi qəbul edilmişdir.<ref name="24.04.1998">{{cite web | url = http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html | title = Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution | publisher = Armenian National Institute | access-date = 17 June 2016 | archive-date = 10 August 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170810022139/http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html | url-status = live }}</ref><ref name="Ferguson">{{Cite book|authorlink = Niall Ferguson | last = Ferguson | first = Niall | title = The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West |url = https://archive.org/details/warofworldtwenti00nial | place = New York | publisher = Penguin Press | year = 2006 | isbn = 1-59420-100-5 | page = [https://archive.org/details/warofworldtwenti00nial/page/177 177]}}</ref><ref>{{Cite journal | publisher = Genocide Watch | url = http://www.genocidewatch.org/images/Turkey-_13Jun05ErdoganletterAmericanHistoricalAssociation.pdf | title = A Letter from The International Association of Genocide Scholars | date = 13 June 2005 | access-date = 4 December 2015 | archive-date = 11 October 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20171011090846/http://www.genocidewatch.org/images/Turkey-_13Jun05ErdoganletterAmericanHistoricalAssociation.pdf | url-status = dead }}</ref> O, [[Holokost]]dan sonra ikinci ən çox öyrənilmiş və tədqiq edilmiş soyqırımı iddiasıdır.<ref name="nazi">{{Cite journal | last = Rummel | first = RJ | title = The Holocaust in Comparative and Historical Perspective | journal = IDEA – A Journal of Social Issues | volume = 3 | number = 2 | date = 1 April 1998 | author-link = Rudolph Rummel | url = http://www.ideajournal.com/articles.php?id=17. | issn = 1523–1712 | access-date = 12 November 2020 | archive-date = 5 April 2022 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220405051905/https://www.ideajournal.com/articles.php?id=17. | url-status = live }}</ref>

[[Türkiyə]] hökuməti baş vermiş hadisələri ifadə etmək üçün "''soyqırım"'' ifadəsini [[Erməni soyqırımının təkzibi|düzgün hesab etmir]], lakin, son illərdə ölkə daxilində hadisələri bu adla qəbul etməyə daha çox çağırışlar səslənməkdədir.<ref>{{cite web|titleTürkiyə =tərəfindən For Turkey,əsl denyingfaktın anüz Armenianişığına genocideçıxması isüçün aarxivlərin questionaçılaraq ofsübutlarla identity|urldanışılması =təklifi http://america.aljazeera.com/articles/2015/4/24/for-turks-acknowledging-an-armenian-genocide-undermines-national-identity.html|websitedəfələrlə =irəli america.aljazeera.com|access-datesürülsədə =Ermənistan 13tərəfindən iyulheç 2019|archive-datebir =addım 2016-02-25|archive-url = https://webatılmamışdır.archive.org/web/20160225100349/http://america.aljazeera.com/articles/2015/4/24/for-turks-acknowledging-an-armenian-genocide-undermines-national-identity.html|url-status = live}}</ref> 2019-cu ildə [[Amerika Birləşmiş Ştatları]], [[Braziliya]], [[Kanada]], [[Fransa]], [[Almaniya]], [[İtaliya]] və [[Rusiya]] da daxil olmaqla ümumilikdə 30 ölkə və ABŞ-ın 50 ştatından 49-u{{refn|group=Qeyd|Hadisələri soyqırımı kimi qəbul etməmiş yeganə ştat [[Mississippi]]dir.}} iddiaları dövlət və parlament səviyyəsində soyqırım hadisəsi olaraq qəbul etmişdir.<ref name="ReferenceA">{{cite news|url=https://armenianweekly.com/2019/03/20/alabama-becomes-49th-u-s-state-to-recognize-the-armenian-genocide|title=Alabama Becomes 49th U.S. State to Recognize the Armenian Genocide|date=March 20, 2019|work=[[Armenian Weekly]]|accessdate=13 iyul 2019|archive-date=June 2, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190602204622/https://armenianweekly.com/2019/03/20/alabama-becomes-49th-u-s-state-to-recognize-the-armenian-genocide/|url-status=live}}</ref>

Erməni soyqırımını təkzib edən mənbələrdə bu adın qarşısına adətən ''"qondarma"'', ''"uydurma"'' və ya ''"mübahisəli"'' kimi təyinedici sözlər də artırılır, Erməni soyqırımı hadisələri ''"Erməni iddiaları"''<ref>Erdoğan tells Germany to look at own 'genocide' history, Yeni Şafak, 6 June 2016. "…Armenian claims of "genocide" during the 1915 events", "Turkey denies the alleged Armenian "genocide", [http://www.yenisafak.com/en/news/erdogan-tells-germany-to-look-at-own-genocide-history-2476428] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20171020050847/http://www.yenisafak.com/en/news/erdogan-tells-germany-to-look-at-own-genocide-history-2476428 |date=2017-10-20 }}</ref>, ''"Erməni yalanları"'' adlandırılır və ya "soyqırım" terminin istifadəsindən qaçmaq üçün evfimizmlər istifadə edilərək hadisələr ''"hər iki tərəf üçün faciə"'' və ya ''"1915-ci il hadisələri"'' adlandırılır.<ref>{{cite web|url=http://aa.com.tr/en/todays-headlines/history-group-head-slams-outlandish-german-resolution/585892|title=History group head slams 'outlandish' German resolution|work=aa.com.tr|date=7 June 2016|access-date=20 iyul 2019|archive-date=9 August 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180809122056/https://www.aa.com.tr/en/todays-headlines/history-group-head-slams-outlandish-german-resolution/585892|url-status=live}}</ref> [[ABŞ Prezidenti]] [[Barak Obama]] tərəfindən ''"Medz Yeghern"'' ifadəsinin istifadə olunması isə ''"soyqırım sözündən qaçmaq vasitəsi"'' kimi izah edilir.<ref>Ayda Erbal, "Mea Culpas, Negotiations, Apologias: Revisiting the 'Apology' of Turkish Intellectuals," in Birgit Schwelling (ed.), Reconciliation, Civil Society, and the Politics of Memory: Transnational Initiatives in the 20th Century, Bielefeld: Transcript, 2012, p. 88: "Seemingly unaware that any term used to refer to a historical crime of this nature is necessarily always already 'politicized,' when used in this context, just as when President Obama used the same term as a means of avoiding the word "genocide", ''Medz Yeghern'' ceases to be a private term of communal mourning for Armenians, it becomes something else: a political instrument in the hands of others."</ref>