|
== Tarixi ==
İrəvan quberniyasının Novobayazid qəzasında kənd adı. Şişqaya kəndi Şah İsmayıl Xətainin hakimiyyəti illərindən əvvəl də mövcud olmuşdur. Belə ki, Sarıyaqub və Babacan kəndlərinin Şişqayadan köçənlər tərəfindən salındığı tarixdə məlumdur. Sarıyaqub kəndinin idarəçiliyinin Şah İsmayıl tərəfindən Miskin Abdala həvalə edilməsi, bu məsələnin dəqiqliyini bir daha təsdiqləyir. 1528-ci ilə aid mənbələrdə adı qеyd olunmuşdur. Əhalinin əsas hissəsini Türkiyənin Ərzurum vilayətindən, Cənubi Azərbaycanın Xoy, Rum, Mazandaran, Diyarbəkr, İsfahan əyalətlərindən və İrəvan mahalının Uluxanlı bölgəsinin Necili kəndindən gələnlər təşkil edirdilər. Kəndin adı Qocadağ və Qaradağ adlanan hər iki dağın arasında yerləşən, hündürlüyü 45–50 metrə çatan Şişqayanın adı ilə bağlıdır.
Kəndə dəfələrlə (1905, 1915, 1918-ci illər) silahlı erməni quldur dəstələri tərəfindən hücumlar olmuş,əhali qırğınlara məruz qalmışdır.İlaxır çərşənbə 1919-cu ildə polkovnik Hələbyanın başçılıq etdiyi daşnak terror qrupu Göyçə mahalının Şişqaya kəndində xüsusi qəddarlıq aktı törətmiş, 640 nəfər dinc, əliyalın kənd sakinini od çatıb ətrafında dövrə vurdurduqları tonqala atıb yandırmışlar.
1920-ci ilin aprelində "Azərbaycan" qəzeti yazırdı: "Artıq Göyçə mahalında müsəlman qalmayıb. Hazırda Yeni Bəyazid qəzasında 84 müsəlman kəndi dağıdılmışdır, onlardan 22 kənd apreldə dağıdılmışdır. Daşkənd, Qoşabulaq, Sarıyaqub, Baş Şorca, Aşağı Şorca, Soğanqulu-ağalı, Ağkilsə, Zod, Qulu, Ağalı, Böyük Qaraqoyunlu, Kiçik Qaraqoyunlu, Zərzibil, Ədli, İnəkdağ], Qaraiman, Kəsəmən, Baçkənd, Bala Məzrə, Şişqaya, Baş Hacı, Qəribqaya kəndlərinin 15 mindən artıq evi olan əhalisi bütün malı, dövləti başlı-başına buraxıb qaçmışdır. Bütün bu var-dövlət hazırda ermənilərə qalıb, qarət edilmiş əmlak bir neçə milyon və hətta milyardlar qədərdir".
Andranikin quldur qoşununun və daşnakların 1918–1920-ci illərdə azərbaycanlılara qarşı apardıqları soyqırımı nəticəsində indiki Ermənistan ərazisində yaşayan əhalinin çox böyük hissəsi, təxminən 565 min nəfəri vəhşicəsinə qırılmış, yaxud öz dədə-baba torpaqlarından qovulmuş, didərgin salınmışdır. Erməni müəllifləri özləri bu faktı təsdiq edirlər. Tarixçi Z.Korkodyan "Sovet Ermənistanının əhalisi — 1831–1931-ci illər" kitabında faktı olduğu kimi göstərir ki, 1920-ci ildə Ermənistanda Sovet hökuməti qurularkən bu ərazidə 10 min nəfərdən bir qədər çox türk azərbaycanlı qalmışdı.
28 noyabr 1988-ci ildə Daşnak terror qrupları Basarkeçər rayonunun Çaxırlı, Qanlı, Kərkibaş, Şişqaya, Zod kəndlərinə basqınlar edirlər. Nəqliyyat vasitəsi olmayan imkansız, əliyalın əhalidən 34 nəfər döyülərək işgəncə ilə qətlə yetirilmişlər. Sağ qalanlar Gədəbəyə, Kəlbəcərə adlamaq üçün Sarınər, Urumbasar gədiklərindən aşmalı olurlar. Qarda-çovğunda borana düşən qaçqınlardan 12 nəfər donvurmadan tələf olur.
1918-ci ildə Məşədi Allahverdi Bayram oğlu (1870–1918) və onun oğlu Məhərrəm Məşədi Allahverdi oğlu (1895–1918) aldadılaraq Basarkeçərə çağırılmış və ermənilər tərəfindən öldürülmüşlərBasarkeçər kəndindən 15 km. şimal-qərbdə, dəniz səviyyəsindən 2059 metr hündürlükdə yerləşən bu kəndin cənubundakı məzarlıqda 1988-ci ilə qədər toxunulmamış qalan X-XII əsrə aid məzarlıq sənduqələrinin qalıqları bu obanın azı 1200-1500 illik tarixinə şəhadət verən maddi sübutdur. Erməni mənbələrində isə kəndin adna ilk dəfə yeni yaradılmış erməni vilayətinin idarəçiliyinə verilmiş Göyçə mahalında o zaman yaşayış üçün yararlı sayılan 59 kəndin İ. Şopen tərəfindən tərtib olunmuş siyahısında rast gəlinir.1831-ci ilə dair sənədlərdə bu kəndin 251 nəfər türk əhalisinin olduğu göstərilir. Sonrakı 90 il ərzində kənd sürətlə inkişaf etmiş və rəsmi statiistikaya görə kənd əhalisinin sayı 1873-cii ildə 593, 1886-cı ildə 905, 1897-ci ildə 1132, 1916-cı ildə 1232 nəfər olmuşdur.
1919-cu il qətliamları zamanı mahalın ən iri yaşayış məntəqəlrindən biri kimi Şişqaya xüsusi diqqətdə olmuş, ermənilər əsas qüvvələrini bu kəndə yönəltmişlər. Aprelin 13-dən 18-nə qədər davam edən döyüşlər zamanı Kor Tanrıverdinin başçılıq etdiyi özünümüdafiə qüvvələrinin müqavimətini qıra bilməyəcəklərini yəqin edən ermənilər hiyləyə əl atmışlar.Rusların vasitəçiliyi ilə danışıq aparmaq barədə razılığa gəlinmiş, kəndin ağsaqqalları və əsas döyüş qüvvələri məscidə yığıldıqdan sonra erməni-rus hərbi birləşməsi qəflətən hücuma keçmiş və məscidi yandırmışlar.
Həyatını qurtarmaq istəyənlər və köməyə gələnlər gülləbaran edildikdən sonra kənd məhlə-məhlə talan edilmiş, qaçmağa imkan tapmayanlar ya qətlə yetirilmiş, ya da ermənilərin əlinə keçməmək üçün özlərini öldürmüşlər. Sağ qalanlar Şahdağ silsiləsindən keçərək Gəncə qəzasının beşinci sahəsinə və Cavanşir qəzasının dağlıq zolağına səpələnmişlər.
Şişqayanın 1919-cu il aprelin 19-da yaşadığı faciənin miqyasın təsəvvür etmək üçün, 1922-ci ildə doğma ocağa dönənlər barədə rəsmi statistikaya baxmaq kifayətdir: cəmi 461 nəfər, yəni kəndin 1916-cı ildəki əhalisinin üçdən biri. Amma bu faciə belə şişqayalıların vətən sevgisini zərrəcə azaltmadı və onlar doğma yurdu qısa müddətdə abadlaşdırmağa müvəffəq oldular.
1926-cı ildə kənd əhalisinin sayı 612, 1931-ci ildə isə artıq 863 nəfər idi. 1979-cu il siyahıyaalınmasının nəticələrinə görə Şişqayada yaşayan türklərin sayı 3800 nəfər idi və kənd o zaman üçün artıq nəinki mahalın, ümumən respublikanın ən abad yaşayış məntəqələrindən biri kimi səciyyələndirilirdi. Kənddə mədəniyyət evi, məişət xidməti mərkəzi, bir neçə sənaye malları və ərzaq mağazası, xəstəxana, poliklinika, əczaxana, avtomat telefon stansiyası və idman klubu fəaliyyət göstərirdi.
1988-ci ildə Ermənistan hökumətinin rəsmi Moskvanın dəstəyi ilə həyata keçirldiyi qətliamlar zamanı Şişqaya 6 şəhid vermiş 1933-cü il tə vəllüdlü İbrahimov Əziz Cabbar oğlu, 1935-ci il təvəllüdlü Əliyev Mehralı İbrahim oğlu, 46 yaşlı Züleyxa Əsədova, 1942-ci il təvəllüdlü Zeynalov İlyas Əmirxan oğlu, 24 yaşlı Əliyev Yunis Tahir oğlu və 15 yaşlı Əliyev Şahin Qabil oğlu həlak olmuşlar.
Kəndin sağ qalan əhalisi isə doğma yurdu yenidən tərk etməyə məcbur olmuş və Şişqaya kolxozunun bütün varidatı, o cümlədən əhalinin əmlakı Ermənistan dövləti səviyyəsində mənimsənilmişdir. Ermənistan Respublikası parlamentinin 9 aprel 1991- ci il tarixli qərarı ilə Şişqaya toponimi “Qukariç” sözü ilə əvəzlənmişdir.
.
19 aprеl 1991-ci ildə kəndin adı Qukariç qoyulmuşdur. Hazırda adı Qeğamasardır.
== Ərazisi ==
Kənd rayon mərkəzindən 18 km, Qərb tərəfdə Göyçə dağının ətəyində Basarkeçər, Çəmbərək rayonlarının avtomobil şossesinin üstündə, dəniz səviyyəsindən 2059 metr yüksəklikdə yerləşmişdir. Kəndin eni 1,5 km, uzunluğu isə 3 km-dir. Kənd Babacan kəndi ilə qərb tərəfdən 3 km, şərq tərəfdən 1,5 km, Göysu kəndi ilə şimal tərəfdən 1,5 km Güney kəndləri ilə həmsərrdir. Kəndin ərazisi şimal tərəfdən Qocadağ, Qaradağ, cənub hissəsi Göyçə gölü ilə həmsərhəddir. Kəndin 9500 hektar torpağı olmuşdur. Bundan 2000 hektarı taxılçılıq, 3000 hektarı yemçilik, 1600 hektarı bağçılıq 1900 hektarı tütünçülük və tərəvəzçilik, 1000 hektarı otaraq sahələridir.
Kəndin ərazisində adları Türk toponimlərindən ibarət çox mənzərəli və gəzməli yerlər vardır. Onlardan tarixi III–V əsrlərə təsadüf edən, üzərində Qrabar əlifbası ilə yazılan, Alban türklərinin yaşamasından bəhs edən, xaç daşları tarixi abidələr, kəndin şimal hissəsində xırda qırmızı daşlardan ibarət təpə dini abidələrdir. Abidəyə qonşu kəndlərdən olan sakinlər də nəzir gətirər və niyyət edər, çıraq yandırar və arzu dilərdilər. Adları çəkilən yurd yerlərindən Məmmədcəfərin bulağı, Sarıtəpə bulağı, Sona bulağı, Maral bulağını, Hacı əhmədin komu, Məşədi Cəfərqulunun komu, kor Tanrıverdinin komu və başqa yerləri göstərmək olar. Kənddə 4 su ilə işləyən dəyirman olmuşdur: Xıdıroğlu Qurbanın dəyirmanı — (Hasanlılar tayfası), Aslanın dəyirmanı (Balaməmmədlilər tayfası), Cəfərin dəyirmanı — (Balaməmmədlilər tayfası), Cahangirin dəyirmanı — (Töstülülər tayfası)
== Əhalisi ==
Şişqaya kəndinin 1831-ci ildə 251 nəfər, 1873-cü ildə 593 nəfər, 1886-cı ildə 905 nəfər, 1897-ci ildə 1032 nəfər, 1908-ci ildə 1041 nəfər, 1914-cü ildə 1088 nəfər, 1916-cı ildə 1232 nəfər əhalisi olmuşdur. 1919-cu ilin ilaxır çərşənbəsində 13-dən 20-nə qədər Daşnak polkovniki Sulikovun quldur dəstəsi kəndə gələrək iclas adı ilə kənd ağsaqqallarını, qadınlarını və uşaqlarını evlərə və tövlələrə dolduraraq vəhşicəsinə yandırmışlar. Qaçmaq istəyənin çoxu güllələnmiş və ya qılıncdan keçirilmişdir. 700-ə yaxın dinc əhali bu qətliamın qurbanı olmuşdur. Kənd tamamilə qarət edilmişdir.
Ermənistanda hakimiyyət yıxıldıqdan sonra qaçqınlar geri qayırmışdır. Kəndin 1922-ci ildə 461 nəfər, 1926-cı ildə 612 nəfər, 1931-ci ildə 863 nəfər əhalisi olmuşdur. Sovet hakimiyyəti illərində kənd yenidən bərpa olmuş, təsərrüfatı inkişaf etdirilmiş, bir və iki mərtəbəli evlər tikilmiş və meyvə bağları salınmışdır. 1988-ci ildə kəndin əhalisi 5000 nəfərdən çox olmuşdur.1905–1907-ci illərdəki I qaçqınlıq zamanı kənd əhalisi tamamilə doğma yurdlarında qalmışdır. Qaçqınlıq zamanı kəndin təxminən 200 evi, 1040–1050 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur..
1918–1920-ci illərdəki II qaçqınlıq zamanı 1919-cu ilin aprelin 13-dən 20-nə qədər quldur erməni daşnağı Andranikin başçılıq etdiyi dəstə kənd əhalisinin əksəriyyətini barışıq adı ilə aldadaraq mal tövlələrinə doldurub vəhşicəsinə yandırmışdır. Sağ qalan əhalinin əksər hissəsi quldur dəstəsi tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş, az bir hissəsi kənd yaxınlığındakı dağlar vasitəsilə qaçqın düşmüş, Şəmkir, Gədəbəy rayonlarında məskunlaşmışdır. Sovet hakimiyyəti qələbə çaldıqdan sonra 1921-ci ilin yazında məskunlaşdıqları ərazilərdən yenidən doğma yurdlarına qayıtmışlar.
Qaçqınlıq zamanı kəndin təxminən 250–300 evi, 1500–1600 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur. 1948–1953-cü illərdəki III qaçqınlıq zamanı kənd əhalisi doğma yurdlarında qalmışdır. Kəndin 300–350- evi, 2000–2500 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur.
1988–1991-ci illərdəki IV qaçqınlıq zamanı kənd əhalisi tamamilə doğma yurdlarından çıxarılaraq qaçqın düşmüşlər. Kəndəhalisi Bakı, Gəncə, Şəmkir, Sumqayıt, Abşeron, Samux, Xanlar, Daşkəsən, Gədəbəy və başqa yerlərdə məskunlaşmışdır, bu günə qədər həmin ərazilərdə yaşayırlar. Qaçqınlıq zamanı kəndin 550 evi, 3500 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur.
Şişqaya kəndinin əhalisi Göyçə mahalında yaşadığı müddətdə adət və ənənələrinə, dini və el bayramlarına sadiq qalmışlar. Ararılan statistik məlumatlara görə Şişqaya kəndinin 213 nəfərdən artıq müxtəlif ixtisaslar üzrə ali təhsilli mütəxəssisləri vardır
== Kəndin tayfaları ==
* Ağsaklılar — (Türkiyə, Ərzurum bölgəsi)
* Töstülülər — (Cənubi Azərbaycanın Rum əyaləti)
* Hasanlılar — (Cənubi Azərbaycan)
* Məşədi Üsənlilər — (Cənubi Azərbaycanın Rum əyaləti (Töstülülər tayfasının qolu))
* Nazarlılar — (Cənubi Azərbaycan)
* Qorxmazlılar — (Cənubi Azərbaycan)
* Məmmədcəfərlilər — (Cənubi Azərbaycan)
* Balaməmmədlilər — (Cənubi Azərbaycan)
* Xəlillilər — (Cənubi Azərbaycan)
* Neçililər — (İrəvan mahalının Uluxanlı bölgəsinin Necli kəndi)
* Dadaşlılar — (İrəvan mahalının Uluxanlı bölgəsinin Necli kəndi)
* Kərbəlayı Hüseynlilər — (Cənubi Azərbaycan)
* Ayvazlılar — (Cənubi Azərbaycan)
* Tağılılar — (Cənubi Azərbaycan)
* Çanaxlılar — (Cənubi Azərbaycan)
* Hüsənlilər — (Cənubi Aərbaycan)
* Didarlılar — (Cənubi Azərbaycan)
== Elm və din ==
1930–1932-ci illərdə kənddə dövlət tərəfindən məktəb açılmışdır. Məktəbin inzibati binası olmadığı üçün dərslər imkanlı şəxslərin evlərində keçirilərdi.
Kənddə 1930–1932-ci illərdən 1936–1937-ci illərə qədər ibtidai (I–IV), 1936–1937-ci illərdən 1939-cu ilə qədər yeddiillik (VII), 1939-cu ildən 1988-ci ilin dekabrına qədər isə orta (X) məktəb olmuşdur. İlk olaraq Şişqaya kəndində Basarkeçər rayon İcraiyyə Komitəsinin sədri vəzifəsində işləmiş, kənd sakini Əhmədov Abbasın təşəbbüsü ilə 1939-cu ildə iki mərtəbəli hər cür şəraiti, 500 şargirdin təhsil alması üçün məktəb binası tikilmişdir.Göyçənin ən böyük və inkişaf etmiş kəndlərindən biri olmuşdur. Kənddə orta və internat məktəbləri, xəstəxana, aptek, ATS, mədəniyyət evi, klub, poçt, məişət evi, uşaq baxçası, müasir dəyirman, univermaq, təsərrüfat mağazası və digər sosial-mədəni obyektlər olmuşdur.
== Tanınmışları ==
* [[Şair Aydın]] (1825–1915) — el şairi.
| 