Çjao (çarlıq)
Çjao (çin. sadə. 趙, pinyin: Zhào) — Döyüşən çarlıqlar dörünə aid e. ə. 403 — e. ə. 222 ci illərdə mövcud olmuş yeddi əsas çarlıqdan biri. Çjao dövləti e.ə. V əsrdə süqut etmiş Çzin dövlətinin əsasında yaranmışdır. Beləki, üç qüdrətli ailən - Han, Vey və Çjao tərəfindən e. ə. 403 cü ildə Çzinin dövlətini bölmüş olurlar. Nəticə etibarı ilə eyniadlı üç çarlıq meydana çıxmış olur. Döyüşən çarlıqlar dövründə Çjaonun paytaxtı Handan olmuşdur.
Mənşəyi və yüksəlişi redaktə
Yaz və Payız Dövrünün sonunda Cin üç güclü nazir arasında bölündü ; Xiangzi , Zhao ailəsinin patriarxı onlardan biridir. Eramızdan əvvəl 403-cü ildə Çjou kralı Döyüşən Dövlətlər Dövrünün başlanğıcını qeyd edərək, digər iki dövlət, Han və Vey ilə birlikdə Zhao Dövlətinin mövcudluğunu rəsmi olaraq tanıdı.
Döyüşən Dövlətlər dövrünün başlanğıcında Zhao daha zəif dövlətlərdən biri idi. Geniş ərazisinə baxmayaraq, onun şimal sərhədi Xiongnu və digər şimal köçəri xalqları tərəfindən tez-tez təqiblərə məruz qalırdı. Eyni zamanda, Zhao güclü dövlətlərlə əhatə olunmuşdu və Wei-nin hərbi gücü və ya Qi-nin çiçəklənməsi yox idi. Zhao Vey və Qi dövlətləri arasında gedən mübarizədə piyada oldu və bu mübarizə eramızdan əvvəl 354-cü ildə Vey Çjaonu işğal etdikdə kulminasiya nöqtəsinə çatdı və Zhao Qidən kömək istəməli oldu. Nəticədə Guiling döyüşü Qi üçün böyük bir qələbə oldu və nəticədə Zhaonun cənub sərhədinə olan təhlükəni azaldıb.
Zhao kralı Vulinqin hərbi islahatlarına qədər (e.ə. 325-299) nisbətən zəif qaldı . Zhao əsgərlərinə Xiongnu qonşuları kimi geyinmək və döyüş arabalarını süvari oxatanlarla əvəz etmək əmri verildi. Bu islahat özünü parlaq strategiya kimi göstərdi. Çin dövlətlərinin qabaqcıl texnologiyası və köçəri taktika ilə Zhao süvariləri güclü bir qüvvəyə çevrildi. Nəticə belə oldu ki, yeni güclənən Zhao ən böyük düşməni olan Qi dövlətinə qarşı bərabər idi.
Zhao uzun sürən müharibədən sonra eramızdan əvvəl 295-ci ildə Zhongshan əyalətini fəth etməklə və qonşu Wei, Yan və Qin əyalətlərindən əraziləri ilhaq etməklə öz inkişaf etmiş hərbi qüdrətini nümayiş etdirdi . Bu müddət ərzində Çjaonun süvariləri də vaxtaşırı Çu dövlətinə qarşı yürüşlərdə Qi dövlətinə müdaxilə edirdilər .
Dövrün bir neçə parlaq hərbi komandiri eyni vaxtda meydana çıxdı, o cümlədən Lian Po , Zhao She və Li Mu . Lian Po Zhaonu Qinlərə qarşı müdafiə etməkdə mühüm rol oynadı. Zhao She şərqdə ən fəal idi; Yan dövlətinin işğalına rəhbərlik edirdi . Li Mu Zhao-Xiongnu müharibəsində Zhaonu Xiongnulardan və daha sonra Qindən müdafiə etdi .
Zhaonun süqutu redaktə
Döyüşən Dövlətlər Dövrünün sonunda Zhao güclü Qin dövlətinə qarşı çıxacaq qədər güclü yeganə dövlət idi . Wei ilə Qin-ə qarşı ittifaq eramızdan əvvəl 287-ci ildə başladı, lakin eramızdan əvvəl 273-cü ildə Huayangda məğlubiyyətlə başa çatdı. Daha sonra mübarizə bütün dövrün ən qanlı döyüşü olan eramızdan əvvəl 260-cı ildə Çanqpinq döyüşü ilə yekunlaşdı. Zhao qoşunları Qin tərəfindən tamamilə məğlub edildi. Wei və Chu qüvvələri Handanı qalib Qin tərəfindən sonrakı mühasirədən xilas etsə də, Zhao döyüşdə böyük insan itkisindən heç vaxt sağalmayacaqdı.
Eramızdan əvvəl 229-cu ildə Qin generalı Vanq Jianın başçılıq etdiyi işğallara eramızdan əvvəl 228-ci ilə qədər Li Mu və onun tabeliyində olan zabit Sima Şanq (司馬尚) qarşı çıxdı . Li Mu Döyüşən Dövlətlər dövrünün ən yaxşı generallarından biri idi və o, Wang Jianı (həmçinin dövrün ən yaxşı generallarından biri) məğlub edə bilməsə də, Wang Jian da irəli gedə bilmədi. İstila bir dalana çevrildi. Zhaonu fəth etmək üçün Li Mudan qurtulmalı olduğunu anlayan Qin imperatoru Qin Shihuang , Zhao rəhbərliyi arasında nifaq salmağa çalışdı. Zhao King Youmiu sxemə düşdü: sadiq olmayan məhkəmə məmurlarının və Qin infiltratorlarının səhv məsləhətləri əsasında hərəkət edərək, edam əmrini verdi.Li Mu və Sima Şanqı vəzifəsindən azad etdi. Li Mu-nun yerinə gələn Zhao Cong dərhal Wang Jian tərəfindən məğlub edildi. Qin eramızdan əvvəl 228-ci ildə Kral Youmiu ələ keçirdi və Zhaonu fəth etdi. Kral Qianın ögey qardaşı Şahzadə Jia, Dai'da Kral Jia elan edildi və Qinlərə qarşı son Zhao qüvvələrinə rəhbərlik etdi. Rejim eramızdan əvvəl 222-ci ilə qədər davam etdi, Qin ordusu onu ələ keçirdi və Daidə qüvvələrini məğlub etdi.
Wu Chen adlı bir üsyançı , Chen Sheng və Wu Guang'ın Chuda kostyumlarını izləyərək , özünü Zhao Kralı elan etdi. Vu daha sonra tabeliyində olan Li Liang (李良) tərəfindən öldürüldü. Zhaonun keçmiş məmurları Zhang Er (張耳) və Chen Yu (陳餘) Zhao kralı kimi Zhao kralı Zhao Xie (赵歇) yaratdılar. Eramızdan əvvəl 206-cı ildə Çu üsyançı lordu Xiang Yu Qin sülaləsini məğlub etdi və özünü və digər on yeddi lordu padşah kimi yaratdı., Zhao Xie-ni Dai kralı etdi. Chen Yu Zhao Xie-yə Zhao torpaqlarını Zhang Erdən geri almağa kömək etdi, buna görə də Zhao Xie Dai'nin Çen Yu şahzadəsini yaratdı. Eramızdan əvvəl 205-ci ildə Çen Yu-nun Daidəki tabeliyində olan Xia Yue (夏說) Liu Banqin generalları Han Xin və Zhang Er tərəfindən məğlub edildi . Chen Yu eramızdan əvvəl 204-cü ildə Han Xin tərəfindən məğlub edildi və daha sonra Zhao Xie Han qüvvələri tərəfindən öldürüldü. Liu Bang Zhao dövlətini Zhang Erə hədiyyə etdi.
Eramızdan əvvəl 154-cü ildə Zhao krallığının şahzadəsi Liu Suinin (劉遂) başçılıq etdiyi qohum olmayan bir Zhao (赵) yeni qurulmuş ikinci imperatora qarşı Yeddi Dövlətin ( Çin :七国之乱) uğursuz üsyanında iştirak etdi. Han sülaləsi .