Çupikcə
Çupikcə və ya Hooper Bay–Chevak çupikcəsi (öz adı Cugtun ; İngilis dilində Cup’ik və ya Chevak Cup’ik, Hooper Bay–Chevak Cup’ik ) – Alyaskada, indiki vaxtda yalnız Chevak qəsəbəsində, köhnədən Hooper Bay bölgəsində də Çupiklər tərəfindən danışılan Eskimos-Aleut dil ailəsinin Yupik dilləri qrupundan bir Eskimos dili olan Alyaska yupikcəsinin dialekti.
| Çupikcə | |
|---|---|
| Ölkələr | Amerika Birləşmiş Ştatları (Chevak, Alyaska) |
| Təsnifatı | |
Çupikcə təhdid altındakı dillərdəndir. İndiki vaxtda Chevak qəsəbəsində üç dillilik görülər: çupikcə, ingiliscə və hər ikisinin qarışığı olan qarışıq dil.
Təsnifatı redaktə
- Eskimos-Aleut dil ailəsi
- Aleut qolu
- Eskimos qolu
- Sirenik eskimos dili (öz dilində olan adı: Uqeghllistun)¹
- Yupik dilləri
- Sirenik yupik dili¹
- Əsl Yupik dilləri
- Sibir yupik dili (öz dilində olan adı: Yupigestun)
- Naukan yupik dili (öz dilində olan adı: нывуӄаӷмит)
- Alyaska yupik dili (öz adları Yugtun, Yugcetun, Cugtun)
- Unaliq-Pastuliq yupikcəsi : Norton Sound bölgəsində danışılır
- Əsl Alyaska yupikcəsi : Yukon və Kuskokvim bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Yugtun, Yugcetun)
- Egegik yupikcəsi : Bristol Bay bölgəsində danışılır
- Çupikcə : Hooper Bay və Chevak bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Cugtun)
- Nunivak çupikcəsi (öz dilində olan adı: Cugtun)
- Supik dili və ya Alyutik dili (öz dilində olan adı: Sugcestun, Sugtestun və ya Alutiitstun)
- İnuit dilləri
- İnyupik dili və ya Alyaska inuit dili (öz adı Iñupiatun)
- Qərbi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuvialuktun)
- Şərqi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuktitut)
- Qrenlandiya inuit dili və ya Qrenlandiya dili (öz dilində olan adı: Kalaallisut
¹yeri qəti deyil
Təhsil redaktə
Dünyada yalnız bir məktəbdə, Kashunamiut Məktəb Bölgəsinə (LKSD Kashunamiut School District) bağlı olan məktəbdə Çupikcə "xarici dil" kimi öyrədilər. Alyaska Yerli Dil Mərkəzi tərəfindən Alyaska yupikcəsindən (Yup’ik) və Nunivak çupikcəsinden (Cup’ig) ayrı olaraq Çupikcə (Cup’ik) ilə də dərs kitabı nəşr olunar.[1]
Fonologiya redaktə
Çupik əlifbasında istifadə edilən 18 hərf (4 sait və 14 samit) var: a c e g i k l m n p q r s t u v w y.[2]
Bu hərflər istifadə edilməz : b d f h j o x z.
Saitlər:
- Qısa saitlər: a i u e
- Uzun saitlər: aa ii uu
- Diftonglar: ai ui au iu ua ia
Samitlər:
Qrammatikası redaktə
- Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm
- Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi qəbul edir: daha çok -q və ya -k
- Sözlər (və ya cümlələr) 4 hissədən ibarət olur: kök (İng. stem), yapım şəkilçisi (İng. postbase), çəkim şəkilçisi (İng. ending), bağlaç (İng. enclitic)
- Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
- Azərbaycan dilində yiyəlik forma (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) ifadəsi vardır, Çupik dilində yiyəlik forma olmadığı üçün ona yaxın olan digər bir formadan (relative + absolutive) istifadə edilir.
Alyaska yupikcəsinin əsl dialekti olan Yukon-Kuskokwim yupikcəsi ilə Chevak çupikcəsinin müqayisəsi:
| Yukon-Kuskokwim yupikcəsi | Chevak çupikcəsi | mənası |
| elicaraq (Y) / elitnauraq (K) | elicaraq skuularaq (Çupik – İngilis qarışığı) |
şagird |
| elicarista (Y) / elitnaurista (K) | elicarta skuularta (Çupik – İngilis qarışığı) |
müəllim |
| yugnikek’ngaq | aiparnatugaq | yoldaş |
| yuilquq | cuilquq | tundra |
| nuussiq | caviggaq | bıçaq |
| uluaq | kegginalek | yarım-ay qadın bıçağı |
| canek | evek | ot sapı |
| ellalluk | ivyuk | yağış |
Ədədlər redaktə
| Yukon-Kuskokwim yupikcəsi [3][4][5] |
Hooper Bay-Chevak çupikcəsi [6] |
Nunivak çupikcəsi [7] |
mənası |
| atauciq | atauciq | ataucir | 1 |
| malruk | malruk | malzrug | 2 |
| pingayun | pingayun | pingayun | 3 |
| cetaman | citaman | cetaman | 4 |
| talliman | talliman | talliman | 5 |
| arvinglegen / arvinelgen | arvinelgen | arwinleg | 6 |
| malrunlegen / malrunelgen | malrunelgen | malzrunleg | 7 |
| pingayunlegen / pingayunelgen | pingayunelgen | pingayunleg | 8 |
| qulngunritaraan | qulngunritaraq | qulngunrita’ar | 9 |
| qula / qulen | qula | qula | 10 |
| qula atauciq | qula atauciq | qula-ataucir | 11 |
| qula malruk | qula malruk | qula-malzrug | 12 |
| qula pingayun | qula pingayun | qula-pingayun | 13 |
| akimiarunrita’ar | akimiarunritaraq | akimiarunrita’ar | 14 |
| akimiaq | akimiaq | akimiar | 15 |
| akimiaq atauciq | akimiaq atauciq | akimiar ataucir | 16 |
| akimiaq malruk | akimiaq malruk | akimiar malzrug | 17 |
| akimiaq pingayun | akimiaq pingayun | akimiar pingayun | 18 |
| yuinaunrita’ar | cuinaunritaraq | cuinaunrita’ar | 19 |
| yuinaq | cuinaq | cuinar | 20 |
| yuinaq qula / yuinaq qulen | cuinaq qula | cuinar-qula | 30 |
| yuinaak malruk / malruk ipiaq (Yukon) | malruk ipiaq | malzrug-ipiar | 40 |
| yuinaak malruk qula | malruk ipiaq qula | . | 50 |
| yuinaat pingayun / pingayun ipiaq | pingayun ipiaq | pingayun ipiar | 60 |
| yuinaat pingayun qula | pingayun ipiaq qula | . | 70 |
| yuinaat cetaman | citaman ipiaq | cetaman-ipiar | 80 |
| yuinaat cetaman qula | citaman ipiaq qula | talliman ipiar qula | 90 |
| yuinaat talliman | talliman ipiaq | talliman ipiar | 100 |
| tiissitsaaq | tiititsaaq / tiissitsaaq | tiisiss'ar | 1.000 |
| qulen tiissitsaat | . | . | 10.000 |
| yuinaat talliman tiissitsaaq | . | . | 100.000 |
| miilicaaq | . | . | 1.000.000 |
| tiissitsaaq miilicaaq | . | . | 1.000.000.000 |
Rus dilindən keçmiş bəzi sözlər redaktə
Rus Amerikası dövründə (1733 – 1867) 1821 ilində ilk dəfə Ruslarla və Ruscayla qarşılaşan Çupiklərin dillərində Rusca alıntılar indiki vaxtda da canlılığını davam etdirər:
- caarralaq (< Rus. сахар) 'şəkər'
- caayuq (< Rus. чай) 'çay'
- cainik (< Rus. чайник) 'çaydan'
- cap’akiq ( < Rus. сапоги) 'bot, poti'
- cass'aq (< Rus. часы) 'saat'
- culunaq (< Rus. солонина ?) 'duzlu balıq'
- kalantaassaq (< Rus. карандаш) 'karandaş'
- kalmaaniq (< Rus. карман) 'cib'
- kelipaq (< Rus. хлеб) 'çörək'
- luussitaq (< Rus. лошадь) 'at'
- mass’laq (< Rus. масло) 'kərəyağı'
- missuulleq (< Rus. мешок) 'bag; çuval'
- muluk’uuq (< Rus. молоко) 'süd'
- mult’uuq (< Rus. молоток) 'çəkic'
- pal’tuuk (< Rus. пальто) 'palto'
- pelatekaq (< Rus. палатка) 'çadır'
- putuskaq (< Rus. подушка) 'yastıq'
- spickaq : (< Rus. спичка) 'kibrit'
- tiititsaaq / tiissitsaaq (< Rus. тысяча) 'min'
- yaassiik : (< Rus. ящик) 'qutu'
İstinadlar redaktə
- ↑ "Central Alaskan Yup'ik Collection Container List". 2011-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-09-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
- ↑ "Jerry Lipka, Culturally Negotiated Schooling: Toward a Yup'ik Mathematics". 2011-07-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
- ↑ "How to count in Yup'ik". 2010-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
- ↑ Yup’ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
- ↑ On the Facebook: Cup'ik Word Of The Day – Chevak Arxivləşdirilib 2010-01-08 at the Wayback Machine by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)
- ↑ "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti, Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary". 2012-08-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
Xarici keçidlər redaktə
- Alaskool: Chevak Cup’ik Glossary
- Alaskool: Guidebook for Integrating Cup'ik Culture and Curriculum
- Kashunamiut School District
- Facebook: Cup'ik Word Of The Day – Chevak by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)