Alyaska atabaskları

Alyaska atabaskları
	Fort-Yukonda qviçin xalqının ovu. (şəkil 1847-ci ildə nəşr olunan dərgidən götürülüb.)
Ümumi sayı
	6.400
Yaşadığı ərazilər
Dili
	Alyaska atabaskcası; ingilis dili
Dini
	Xristianlıq (əksəriyyətlə Pravoslavlıq); Şamanizm

Alyaska atabaskları ya da Alyaska deneleri (ing. Alaskan Athabascan/Athabaskan/Athapascan/Athapaskan/Dene peoples, Alaskan Athabascans^[1]^[2]^[3]^[4], Alaskan Athabaskans^[5], Alaskan Athapaskans^[6], Athabascan Indians of Alaska, Athabascan Native Americans of Alaska, Athabascan-speaking peoples of Alaska; rus. атабаски Аляски ya da атапаски Аляски^[7]), ABŞa bağlı Alyaska ştatının daha çox daxili bölgəsində Alaska Interior adı verilən Daxili Alyaskada bir azı da cənubda Sakit Okean sahillərində yaşayan və Na-Dene dillərinin Atabask dilləri qrupunun Şimali Atabask dilləri alt qrupundan dilləri danışan Şimal atabasklarından, ovçu və toplayıcı, yarı köçəri, matriarxat, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Alyaska xalqı.

Tarix redaktə

Na-Dene dillərini danışan digər xalqlar kimi Atabaskların da Asiyadan Amerikaya Eskimo-Aleut xalqlarından öncə köç etdikləri sanılır. Atabaskların ataları ehtimalən 12.000 il öncə son buz dövrünün sonunda Berinq boğazından istifadə edərək Sibirdən köç etmişdilər^[8]. Daxili Alyaskadakı (Interior Alaska) qədim arxeoloji qazıntılar, Alyaska Eskimo coğrafiyasının sahillərində olduğu kimi, təqribən 10.000 il öncəsinə tarixlənir və bunlar Sibirdəkilərlə yaxından ilgilidir^[8]. Atabask dillərinin Sibirdəki Ketcə başda olmaq üzrə Yenisey dilləri ilə qohum olduğu 2008-ci ildə Eduard Vajda başda olmaq üzrə mütəxəssis dilçilər tərəfindən təyid edilmişdir^[9]. Şimali Amerikada atabaskların anayurdunun şərqi Alyaska ya da qərbi Yukon olduğu düşünülür^[10].

Alyaska Atabask hindlilərinin Avropalılarla ilk qarşılaşması Rusiya Alyaskası (1733 – 1867) dönəmiədə ruslarla Denağinalar arasında olmuşdur^[11]. Bugün Denağinacada 75^[12], Ahtnacada 50 Rusca alıntı var və bunlar hər iki xalqın ruslarla apardığı mütamadi kürk ticarəti sırasında dillərinə keçmişdir. Ruslardan Alyaskanın satın alımı və sonrası erkən ABŞ dönəmində (1867 – 1915) atabasklar özlərinə yad-yabançı olan avropalılara özgü xəstəliklərdən qırılmışdılar^[11].

Əhali redaktə

Dil	Etnik say	Danışan əhali
Guçincə (Alaska)	&&&&&&&&&&&&&&01.&&&&&01,000	&&&&&&&&&&&&0150.&&&&&0150
Guçincə (Kanada)	&&&&&&&&&&&&&&01.9000001,900	&&&&&&&&&&&&0400.&&&&&0400
Koyukonca	&&&&&&&&&&&&&&02.3000002,300	&&&&&&&&&&&&0150.&&&&&0150
Denağinaca	&&&&&&&&&&&&&&01.&&&&&01,000	&&&&&&&&&&&&&050.&&&&&050
Ahtnaca	&&&&&&&&&&&&0650.&&&&&0650	&&&&&&&&&&&&&025.&&&&&025
Aşağı Tananaca	&&&&&&&&&&&&0400.&&&&&0400	&&&&&&&&&&&&&025.&&&&&025
Hanca (Alaska)	&&&&&&&&&&&&&060.&&&&&060	&&&&&&&&&&&&&012.&&&&&012
Hanca (Kanada)	&&&&&&&&&&&&0250.&&&&&0250	&&&&&&&&&&&&&&07.&&&&&07
Yuxarı Tananaca	&&&&&&&&&&&&0300.&&&&&0300	&&&&&&&&&&&&&055.&&&&&055
Değinakça	&&&&&&&&&&&&0250.&&&&&0250	&&&&&&&&&&&&&014.&&&&&014
Tanakrosça	&&&&&&&&&&&&0200.&&&&&0200	&&&&&&&&&&&&&050.&&&&&050
Holikaçukça	&&&&&&&&&&&&0180.&&&&&0180	&&&&&&&&&&&&&&05.&&&&&05
Kuskokvimcə	&&&&&&&&&&&&0100.&&&&&0100	&&&&&&&&&&&&&025.&&&&&025

Ədəbiyyat redaktə

Susan W. Fair (2006). Alaska Native Art: Tradition, Innovation, Continuity
William Simeone, A History of Alaskan Athapaskans, 1982, Alaska Historical Commission
Дзенискевич Г. И. Атапаски Аляски. — Л.: «Наука», Ленинградское отд., 1987
U.S. Government Printing Office (1900), Annual Report of the United States Geological Survey to the Secretary of the Interior
Celebrating Alaska Natives and Alaskan Indian Communities : Athabascan Indians
ANKN: Athabascans of Interior Alaska / Alaskan Athabascans Arxivləşdirilib 2012-10-29 at the Wayback Machine

İstinadlar redaktə

↑ "Athabascans of Interior Alaska : Appendix A : Brief Description of Alaskan Athabascan Culture". 2012-09-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.
↑ "Appendix E: Race Code List" (PDF). 2012-11-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-03-31.
↑ "South Dakota Department of Education, Race/Ethnicity Guidance, Race Identification" (PDF). 2013-06-23 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.
↑ "Athabascan Conference + Exhibition : Seven branches of Athabascan". 2013-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.
↑ "Alaska's Heritage: Alaskan Athabaskans". 2014-02-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.
↑ William Simeone, A History of Alaskan Athapaskans, 1982, Alaska Historical Commission
↑ Дзенискевич Г. И. Атапаски Аляски. — Л.: «Наука», Ленинградское отд., 1987
↑ ¹ ² "Anchorage Museum: Athabascan Indian history and culture". 2012-10-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.
↑ Dene–Yeniseic Symposium Arxivləşdirilib 2018-11-15 at the Wayback Machine, University of Alaska Fairbanks, February 2008, accessed 30 Mar 2010
↑ "Encyclopædia Britannica : Athabaskan language family". 2012-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.
↑ ¹ ² Working Effectively with Alaska Native Tribes and Organizations Desk Guide Arxivləşdirilib 2013-04-07 at the Wayback Machine, A desk guide for United States Fish & Wildlife Service Employees on Alaska Native cultures, history, federal laws, organizations, consultation and federally recognized tribes
↑ Stephen Adolphe Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tyron (1996), Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas

Həmçinin bax redaktə

Xarici keçidlər redaktə

YouTube: Alaska Native Drum Making Video (Alaska Atabask davul yapımı)

[refBriefdesc-1] "Athabascans of Interior Alaska : Appendix A : Brief Description of Alaskan Athabascan Culture". 2012-09-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.

[2] "Appendix E: Race Code List" (PDF). 2012-11-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-03-31.

[3] "South Dakota Department of Education, Race/Ethnicity Guidance, Race Identification" (PDF). 2013-06-23 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.

[refSevenbranch-4] "Athabascan Conference + Exhibition : Seven branches of Athabascan". 2013-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.

[refAkhistorycourse-5] "Alaska's Heritage: Alaskan Athabaskans". 2014-02-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.

[history-6] William Simeone, A History of Alaskan Athapaskans, 1982, Alaska Historical Commission

[7] Дзенискевич Г. И. Атапаски Аляски. — Л.: «Наука», Ленинградское отд., 1987

[refAnchormus-8] ¹ ² "Anchorage Museum: Athabascan Indian history and culture". 2012-10-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.

[DYS-9] Dene–Yeniseic Symposium Arxivləşdirilib 2018-11-15 at the Wayback Machine, University of Alaska Fairbanks, February 2008, accessed 30 Mar 2010

[refBritannica-10] "Encyclopædia Britannica : Athabaskan language family". 2012-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-31.

[refEffectively-11] ¹ ² Working Effectively with Alaska Native Tribes and Organizations Desk Guide Arxivləşdirilib 2013-04-07 at the Wayback Machine, A desk guide for United States Fish & Wildlife Service Employees on Alaska Native cultures, history, federal laws, organizations, consultation and federally recognized tribes

[12] Stephen Adolphe Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tyron (1996), Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]