Dyun
Dyun — dənizin, gölün və böyük çayların qumlu sahilləri boyunda əsən küləyin fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn assimmetrik qum təpəsi və tirələri.
Xarakteristikası redaktə
Dyunun küləktutar yamacı az meyilli, küləktutmayan yamacı isə dikdir. Dyunların səhraların eol relyef formalarından fərqi qumların həmişə nəm olmasıdır. Hakim küləklərin istiqaməti boyu ildə 1-20 m sürətlə hərəkət edə bilir. Dyunlar iqlim şəraitindən asılı olmayaraq müxtəlif coğrafi zonalarda təsadüf edilir. [1]
Onun külək əsən tərəfi 16 dərəcəyə qədər, daha sərt tərəfi isə 35 dərəcəyə qədər olur. Dyunların hündürlüyü 1000–1500 metr olub, uzunluğu isə bir neçə 100 km-ə çatır. O, tək olduğu halda onun kənarı aypara formasında olur, uzun kənarları isə buynuzlar adlanır. Ümumiyyətlə dyun, daimi küləklərin hərəkət istiqamətinə perpendikulyar olur. Qumlu səhralarda tək tərəfli dyunlar birləşərək zəncirvari səhralar əmələ gətirirlər. Dyunun barxandan əsas fərqi ondan ibarətdir ki, onun möhkəm tərəfi bitki örtüyü ilə örtülə bilir və bütün gücə baxmayaraq o dəyişmir və küləyin əsməsi istiqamətinə tərəf yönəlir.
Dyunlar planetin müxtəlif torpaq və bitki zonalarında, çayların, göllərin və dənizlərin qumlu sahillərində geniş yayılmışlar. Dyünların əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdi ki, onlar küləyin köçürülməsi ilə hərəkət etmək qabiliyyətinə malikdirlər və daimi qüvvətli küləklərin təsiri ilə hərəkət edirlər. Dyunların sürəti ildə 20 metrədək ola bilər. Sahilyanı ərazilərdə onlar torpağa tərəf dərin hərəkət edirlər. Dyunların hərəkəti bir problemdir. Belə ki, onlar yolları, sahələri, otlaqları, kiçik yaşayış məntəqələrini basa bilirlər. Onlara qarşı mübarizə tədbirləri torpaqların bərkidilməsidir. Rusiyada ən yüksək dyunlar Dağıstan ərazisində, Mahaçqala yaxınlığında olub Sarıqum adlanır. Hündürlüyünə görə ikinci yerdə Kurş əyaləti durur ki, Rusiyanın Kalininqrad bölgəsindədir. Onlardan ən hündürü Efa dyunudur ki, alman müfəttişi Vilgelim Efanın şərəfinə adlandırılıb, hündürlüyü 6.5 metrə çatır.[2]
Formaları redaktə
- Yala bənzər uzununa dyunlar — parabolik dyunların "buynuzlarını" ot basması sayəsində əmələ gəlmiş dyun formaları. Dyunların bərkidilməmiş sərbəst orta hissəsi hərəkət zamanı bərkidilmiş uc hissələrindən ayrılır, nəticədə bir-birinə paralel iki tirə əmələ gəlir.
- Materik dyunları — qumlu təpəliklərin ümumi adı, göl yaxud dənizlərin müasir sahilindən uzaqda, materik daxilində inkişaf edir. Materik dyunlarına barxanlar, barxan zəncirləri, qum təpələri və başqa qum relyef formaları aiddir.
- Parabolik dyunlar — humid iqlim şəraitində əmələ gəlmiş materik dyunlarının forması. Planda adətən asimmetrik — "buynuzunun" biri digərindən uzun nal şəklində olur. Səhra barxanlarından fərqli olaraq qabarıq (küləkdöyməyən) yamacı dik və qısa, batıq (küləkdöyən) yamacı isə az meylli və uzundur. Müxtəlif mənşəli qumların, qədim buzlaq zandrları, buzlağın ərinti sularının qədim dərələri və s. sovrulduğu ərazilərdə rast gəlinir.
- Yataqboyu dyunlar — çayın böyük subasarında yataq boyu uzanan, qumlardan təşkil olunmuş təpəciklər (dyunlar).
- Zəncirvari dyunlar — dyun sistemi əsasən dəniz sahillərində — dövrü küləklərə qarşı perpendikulyar, inkişafının başlanğıc mərhələlərində isə sahilə paralel uzanırlar. Hakim küləkləri bir istiqamətli olan ərazilərdə zəncirvari dyunlar materikin içərilərinə doğru parabola şəkilli dyunlara, sonra isə uzununa dyun tirələrinə keçir.