Erix Hartmann

Erix Alfred Hartmann (alm. Erich Alfred Hartmann‎; 19 aprel 1922, Vaysax^[d], Vürtemberq azad xalq dövləti^[d], Veymar Respublikası – 20 sentyabr 1993, Vayl-im-Şönbux^[d], Baden-Vürtemberq) — İkinci dünya müharibəsində iştirak etmiş alman qırıcı təyyarə pilotu.

Erix Hartmann
Erix Alfred Hartmann
Doğum tarixi	19 aprel 1922
Doğum yeri	Vaysax, Almaniya
Vəfat tarixi	20 sentyabr 1993 (71 yaşında)
Vəfat yeri	Vayl-im-Şönbux, Almaniya
Vəfat səbəbi	beyin xərçəngi[d]
Milliyyəti	alman
Fəaliyyəti	Hərbi pilot
Fəaliyyət illəri	1940-cı ildən
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həmkarları tərəfindən Bubi ləqəbi verilən Erix bütün dövrlər ərzində hava döyüşlərində ən çox rəqib təyyarəsini məhv etmiş peşəkar pilotdur. Ruslar tərəfindən Qara şeytan ləqəbini alan Erix Hartmann ümüumilikdə 1.404 döyüş uçuşu zamanı 352 rəqib təyyarəsini (bunların 345-i sovetlərə məxsus olan, 260-ı isə qırıcı təyyarə idi) vurmağa müvəffəq olub. Erix müharibə boyunca Almaniya Hərbi Hava Qüvvələri olan Luftwaffe-nin tərkibində 825 hava döyüşündə iştirak edib. Pilot karyerası boyunca Erix 14 dəfə yerə qəza enişi edib. Bunların hamısı ya vurulmuş rəqib təyyarəsindən qopan metal hissələrin onun təyyarəsini zədələməsi nəticəsində və ya onun öz təyyarəsində olan texniki nasazlıq səbəbindən baş verib. Erixin olduğu təyyarə heç vaxt nə rəqib təyyarəsi tərəfindən vurulub, nə də rəqibin açdığı atəş nəticəsində təyyarəsi zədələnib.

Erix müharibədən əvvəl planer təyyarələrdə uçub, Almaniya HHQ-nə 1940-cı ildə qəbul olunub və pilot hazırlığını 1942-ci ildə tamamlayıb. Burada ona uçuş üçün Jagdgeschwader 52 (JG 52) qırıcısı verilir. Erix Şərq Cəbhəsində ən təcrübəli pilotların rəhbərlik etdiyi eskadrilyada xidmət etməyə göndərilir. Onların rəhbərliyi altında Erix çox sürətlə hava döyüşü bacarıqlarını və biliklərini artırır. Bu bilikləri nəticəsində Erix 1944-cü ilin 25 avqustunda o vaxta kimi 301 rəqib təyyarəsini vurduğuna görə Almaniyanın ən yüksək mükafatlarından olan Dəmir xaç ordeninə layiq görülüb. O özünün sonuncu - 352-ci rəqib təyyarəsini 1945-ci ilin 8 may tarixində məhv etməyə müvəffəq olur. Erix öz təyyarəsi ilə birlikdə ABŞ Ordusu birliklərinə təslim olub və daha sonra isə Sovet ordusuna təhvil verilib. Əsirlikdə olduğu müddətdə ruslar Erixə təzyiq edərək onu kommunistlər üçün işləməyə məcbur etməyə çalışıblar. Daha sonra isə onu saxta ittihamlar vasitəsilə məhkəməyə çıxardaraq 25 il həbs cəzası veriblər. Erix 10 il yarım müddətində Sovet həbs düşərgələrində ağır şəraitdə qalıb. 1955-ci ildə Qərbi Almaniya hökuməti ilə Sovet hökuməti arasındakı razılaşmaya əsasən Erix və ondan başqa 16 000 alman məhbusu azad edilərək Qərbi Almaniyaya verilmişdir. Bundan sonra 1956-cı ildə yenidən Almaniya HHQ-də öz işinə davam edib. 1970-ci ildə alman HHQ-nə ABŞ-a məxsus F-104 qırıcılarının gətirilməsinə etiraz əlaməti olaraq ordudan istefa verir. Erix Hartmann 1993-cü ildə 71 yaşında ikən vəfat edir.

Erkən həyatı

Erix Hartmann 19 aprel 1922-ci ildə Almaniyanın Vaysax şəhərində həkim ailəsində anadan olmuşdur. Almaniyada Birinci dünya müharibəsindəki məğlubiyyət nəticəsndə baş vermiş iqtisadi böhran səbəbilə Hartmannlar ailəsi Almaniyanı tərk edərək iş tapmaq məqsədilə Çinə köçür. Erix öz erkən uşaqlıq illərini də Çində keçirir. Onun ailəsi Çini orada başlamış vətəndaş müharibəsi səbəbilə 1928-ci ildə tərk edərək Almaniyaya qayıdır. Erixin özündən kiçik olan qardaşı Alfred də gələcəkdə Luftwaffe sıralarına qoşulur. Junkers Ju 87 qırıcı təyyarəsində pulemyotçu kimi xidmət edən Alfred Şimali Afrikada gedən döyüşlərdə ingilislərə əsir düşür və dörd il müddətində əsirlikdə qalır. Erix 1928-1932-ci illərdə Vayl-im-Şönbux şəhərində ibtidai məktəbdə təhsil alır. 1932-1940-cı illərdə bir neçə gimnaziyada təhsil alan Erix bu müddətdə həm də gələcək həyat yoldaşı Ursula Paetş ilə tanış olur.

Erixin anası Almaniyanın ilk qadın planer pilotlarından biri olub. Məhz onun təşəbbüsü ilə Erix planer məktəbinə yollanaraq orada təyyarədə uçmağı öyrənir. Bundan başqa Hartmannlar ailəsi həm də kiçikmotorlu təyyarəyə malik idilər, lakin 1932-ci ildə baş vermiş iqtisadi böhrana görə onu məcburən satıblar. 1933-cü ildə hakimiyyətə gələn NSDAP rəhbərliyi Almaniyada planer və digər hava nəqliyyatı vasitələrinin geniş yayılması təşviqatı aparır. Erixin anası Vayl-im-Şönbux şəhərində 1936-cı ildə planer məktəbinin açılması üçün böyük köməklik göstərir. 14 yaşlı Erix həmin ildə bu məktəbə yazılır. Üç illik təhsildən sonra Erix 1939-cu ildə ona uçmaq icazəsi verən pilot lisenziyasını əldə edir.

Luftwaffe karyerası

Erixin ən çox uçduğu təyyarə Messerschmitt Bf 109 qırıcıları idi

Erix hərbi uçuş hazırlıqlarına 1 oktyabr 1940-cı ildə 10 Aviasiya polkunun tərkibində Şərqi Prussiyanın Neukuhren (indiki Pionerskiy) şəhərində başlamışdır. Sonradan 1941-ci ilin 1 mart günündə Berlin yaxınlığındakı Hərbi Hava Qüvvələrinə aid bazaya köçürüldükdən 4 gün sonra özünün instruktorla olan ilk uçuşunu həyata keçirir. Üç həftə sonra isə Erix təklikdə uçuş həyata keçirir. Erix özünün əsaslı uçuş hazırlıqlarını həmin ilin oktyabr ayında tamamladıqdan sonra qırıcı təyyarə pilotu olmaq üçün hazırlıqlara başlayır. Burada o, 3 ay ərzində qırıcı pilotlar üçün səciyyəvi olan döyüş manevrlərini və üsullarını dərindən öyrənir. Daha sonra Erix öz biliklərini daha da dərinləşdirmək üçün 1 Mart-20 Avqust 1942 tarixləri arasında Zerbst şəhərindəki bazada həmin dövrün ən yaxşı qırıcı təyyarələrindən olan Messerschmitt Bf 109 təyyarəsində uçuş təlimləri keçirib.

Erixin pilot təlimi hazırlığı dövrü heç də həmişə uğurlu uçuşlarla yadda qalmayıb. 31 mart 1942-ci ildə o özünün uçduğu Bf 109 təyyarəsində aerodrom üzərində ikən uçuş reqlamentini və təhlükəsizlik qaydalarını pozaraq hava aerobatikası manevrlərini həyata keçirib. Buna görə Erixə 3 ay uzaq məsafəli uçuşlara getmək qadağan olunmuş və maaşının 2/3-si həcmində pul cəzası verilmişdir. Sonralar Erix öz xatirələrində bu cəzanın onun həyatını xilas etdiyini bildirib.

Mənə cəza verilən həftə ərzində mən öz otağımda qalmağa məhkum edildim və uçuşlardan kənarlaşdırıldım. Cəza verilən günün sabahısı mən uçuşa getməli idim, lakin cəza aldığıma görə mənim otaq yoldaşım mənim əvəzimə həmin uçuşa getdi. Uçuşdan bir müddət sonra onun təyyarəsinin motorunda problem yarandı və təyyarə yaxınlığdakı dəmiryolu ətrafında qəzaya uğrayaraq yerə çırpıldı. Mənim otaq yoldaşım bu qəzada həlak oldu.

Cəzası bitdikdən sonra Erix daha ehtiyatlı və ağıllı uçuşlar etməyə başladı. Onun yeni gələn pilotlara məsləhəti belə idi. "Gücünlə yox, ağlınla uç". 1942-ci ilin iyununda təlim uçuşları zamanı hədəfi ona verilən 50 döyüş gülləsinin 24-nü istifadə etməklə məhv edir, belə göstəricinin əldə olunması pilotlar üçün çox çətin tapşırıq hesab olunur. Onun yüksək uçuş qabiliyyətlərinə malik olması ona 17 müxtəlif təyyarələrdə uçuş keçirməyə imkan verir. Uçuş təlimlərini bitirdikdən sonra Erix 21 avqust 1942-ci ildə Sileziyada yerləşən aviasiya alayına göndərilir və burada oktyabrın 10-a kimi qalır.

Cəbhəyə Ezamiyyət

Erixə 1942-ci ilin oktyabrında SSRİnin Maykop şəhərində yerləşən 52-ci Qırıcı Təyyarə Eskadrilyasında xidmət etmək üçün yeni qırıcı təyyarə verilir. Eskadrilyada təyyarələrin əksəriyyəti Messerschmitt Bf 109G qırıcıları olsa da, Erixə və digər yeni pilotlara uçuş üçün Junkers Ju 87 qırıcısı verilir. Burada onun ilk uçuşu zamanı təyyarənin əyləc sistemi dayandı, nəticədə onun təyyarəsi qəza enişi edir və nəzarət kazarmasına çırpılır. Erix qəza zamanı heç bir xəsarət almır. Erixə mayor Hubert von Boninin rəhbərlik etdiyi qırıcı təyyarə qrupuna təcrübəli pilot Edmund Robmannın rəhbərliyi altında uçmaq üçün yeni təyyarə verilir. Bu qrupda Edmundun başçılığı altında həmçinin Alfred Qrislavski, Hans Dammers, Yozef Zvernemann kimi təcrübəli as pilotlar xidmət edirdilər. Bir neçə gün davam edən intensiv döyüş təlimləri zamanı Qrislavski Hartmannın çox istedadlı bir pilot olduğunu, lakin onun daha çox şeyi öyrənməli olduğunu bildirib. Edmund Robmann Erixə hava döyüşündə qəfil hücum etmənin fundamental qaydaları öyrədir.

Erix özünün ilk döyüş uçuşuna 14 oktyabr 1942-ci ildə, Robmannı müşayiət edən təyyarədə yollanır. Onlar aşağı hündürlükdə uçan 10 rus təyyarəsi ilə qarşılaşan zaman, özünün ilk təyyarəsini vurmaq həvəsində olan Erix təyyarənin bütün sürəti ilə rəqib təyyarəyə hücuma keçir və Robmanndan uzaqlaşır. O, rəqib təyyarəsinə hücuma keçərək ona atəş açır, lakin hədəfi düzgün nişan ala bilmir və rəqib təyyarəsi ilə toqquşmaqdan son anda qurtula bilir. Daha sonra Erix gizlənmək üçün aşağı hündürlükdə buludların arasında gizlənir, orientasiyanı itirir və təyyarəsinin yanacağı bitdiyinə görə qəza enişi etmək məcburiyyətində qalır. Hartmann ilk döyüş uçuşu zamanı hava döyüşünə aid bütün qaydaların demək olar ki, hamısını kobud şəkildə pozur. Buna görə von Bonin bazaya qayıdan Erixə 3 günlük cəza kimi yerqazma işlərini tapşırır və bu müddətdə onu uçuşlardan məhrum edir. İyirmi iki gündən sonra Erix özünün pilot karyerasında ilk rəqib təyyarəsi Ilyushin Il-2ni məhv edir. O çox çalışsa da, 1942-ci ilin sonuna kimi öz hesabına əlavə olaraq yalnız bir vurulmuş rəqib təyyarəsini əlavə edə bilir. Bir çox as pilotlar kimi Erix də davamlı olaraq daha tez-tez rəqib təyyarələrini məhv etmək üçün bir müddət öz üzərində çalışmalı olur.

Hartmannın çox gənc xarici görünüşü ona Bubi (alman dilində gənc oğlan sözünün qısaldılmış forması) ləqəbini qazandırır. 25 may 1943-cü ildə Erix düşmənə məxsus Lavochkin La-5 qırıcısını məhv etdikdən sonra havada digər bir rus təyyarəsi ilə toqquşur. Lakin o öz təyyarəsini idarə etməkdə davam edir və bazaya normal şəkildə eniş edə bilir. Həmin ili iyul ayının 7-də, Kursk döyüşü zamanı baş verən hava döyüşləri çərçivəsində Erix yalnız bir bir günə yeddi rus təyyarəsini məhv edir. 1943-cü ilin avqust ayının əvvəlində Erix artıq 50 düşmən təyyarəsini məhv etmişdi, həmin ayda isə o daha 48 təyyarəni vurmağa müvəffəq olur. Növbəti ayda Erixin rütbəsi artırılaraq mayor təyin olunur. Daha sonralar Erix öz xatirələrində uğur qazanmasının sirrini belə açıqlayırdı "Əsas olan rəqib təyyarəsinin oradakı pilotun xəbəri olmadan tam yaxın gəlməsini təmin etməkdir. Belə olduqda mən onun təyyarəsini öz müşahidəm altında tam saxlaya bilirdim və buna görə də açdığım atəşin heç bir hədər getmirdi." Bundan başqa, Erix sovet pilotlarının hazırlıq və döyüş səviyyəsini çox aşağı hesab edirdi. Belə ki, rus pilotlarının bir çoxu öz nişangahlarını əldəquraşdırma şəkildə yerinə otuzdururdu və döyüş zamanı nişangahın dəqiq olmaması səbəbindən ondan demək olar ki, heç istifadə etmirdilər.

Mənim getdiyim ilk döyüş uçuşları zamanı, qəribə də olsa, mən rus təyyarələrinin havada görünməsindən çox da narahat olmurdum. Özlərinin əldəqayırma nişanğahları və silahları ilə onlar bizim olduğumuz təyyarələri nə düzgün nişan ala, nə də dəqiq vura bilirdilər.

Rusların belə zəifliklərinə baxmayaraq, almanlar onlardan bəzi fəndləri də öyrənməyə davam edirdilər. Məsələn, alman təyyarələrinin əksəriyyəti Daimler-Benz şirkətinin istehsal etdiyi DB 605 motoru ilə havaya qalxırdılar, lakin Rusiyanın kəskin soyuq iqlimi şəraitində bu motorlar çox gec qızır və buna görə də təyyarələr çox gec hərəkətə gəlirdilər. Lakin əsir düşən rus pilotları belə havada təyyarənin moturunun tez qızması üçün onun motoruna qızdırıcı yağın necə düzgün tökülməli olduğunu göstərmişdi. Bu üsulla təyyarəni elə ilk cəhddə hərəkətə gətirmək olurdu. Ruslardan öyrənilən digər üsul isə motorun altında yanacağı zəif şəkildə yandırmaq idi.

Cəbhə Xəttinin Arxasında

1943-cü ilin avqustun sonlarına doğru Erix artıq özünün 90-cı rəqib təyyarəsini vurmuşdu. Avqustun 19-da, döyüş ərzində ikinci rus təyyarəsini havada məhv etdikdən sonra Erixin təyyarəsi havada partlayan rəqib təyyarəsindən qopan metal qırıntıları ilə zədələndi və sovet qoşunlarının nəzarətində olan əraziyə qəza enişi etməyə məcbur oldu. Erix yerə eniş edən kimi Luftwaffe qaydalarına əsasən dərhal qara qutunu məhv etməyə başladı. Bu zaman artıq sovet əsgərləri onun olduğu əraziyə yaxınlaşmağa başladılar. Ələ keçəcəyini başa düşən Erix özünü yalandan yaraladı. Onun özünü ağır yaralı kimi göstərməsi sovet əsgərlərini inandırdı və onlar Erixi xərəklə daşıyaraq yük avtomobilinin arxasına qoydular. Erixin düşmən nəzarətində olan əraziyə düşməsi xəbərinin alan onun alay komandiri Haynz "Bimmel" Mertenz əlinə avtomat silah alaraq təkbaşına onu axtarmaq üçün sovet qoşunlarının olduğu ərazilərə gedir.

Bu arada Erix getdiyi maşında sbərlə qaçmaq üçün müvafiq imkanın yaranmasını gözləyirdi. Bu zaman onların olduğu maşın karvanın alman qırıcı təyyarələri hücum etdilər, qarışıqlıqdan istifadı edən Erix yanında tək dayanmış gözətçini zərərsizləşdirərək maşından düşdü və yaxınlıqdakı böyük günəbaxan əkini olan sahəyə girərək gözdən itir. Sovet əsgərləri Erixin dalıyca atıldılar, lakin o etibarlı bir yerdə gizlənərək havanın qaralmasını gözlədi. Gecə zamanı Erix cəbhəyə doğru gedən sovet əsgərlərini izlədi, burada isə rusların postunu gizlincə keçərək alman əsgərlərinin olduğu posta yaxınlaşdı. Onu görən alman əsgəri Erixi tanımadığından ona atəş açdı, lakin xöşbəxtlikdən güllə Erixin ayaqları arasından keçdi.

İgidliyə görə Hitler tərəfindən mükafatlandırılması

Erix Hartmannın layiq görüldüyü Dəmir xaç ordeni

1943-cü ilin oktyabr ayında Erix hava döyüşlərində daha 33 rəqib təyyarəsini məhv edir. Oktyabrın 29-da onun məhv etdiyi təyyarələrin sayı 148-ə çatır və həmin gün Erix Dəmir xaç ordeni ilə təltif edilir. 1943-cü ilin sonuna doğru onun vurduğu rus təyyarələrinin sayı 159-a yüksəlir. Lakin 1944-cü ili əvvəli Erix üçün daha məhsuldar olur. Yeni ilin ilk iki həftəsi ərzində Erix 50 rəqib təyyarəsini hava döyüşlərində məhv edir. Onun bu qədər çox sayda rəqib təyyarəsini vurması Almaniya Ordu Qərargahında şübhələrə səbəb olur. Qərargah rəhbərliyi Erixin həqiqətən bu qədər çox sayda rəqib təyyarəsini vurması barədə məlumatları iki dəfə, bəzən isə üç dəfə yoxlayır və onun bütün iddialarının doğru olduğu məlum olur. Hər dəfə Erix döyüşə yollanarkən onun tərkibində olduğu eskadrilyaya xüsusi olaraq onun döyüş fəaliyyətini izləmək üçün əlavə təyyarə təyin olunur. Mart ayının 2-də Erixin məhv etdiyi rəqib təyyarələrinin sayı 202-ə yüksəlir. Bu zaman artıq sovet təyyarə pilotları Erixə aid olan Karaya1 radio çağırış adını təyin edirlər. Sovet rəhbərliyi Erixin başına 10.000 rubl pul təyin edir. Erix öz uçduğu döyüş təyyarəsinin kənar hissəsinə qara rəngli zanbaq şəklini çəkdirmişdi. Onun təyyarəsini rus pilotları yaxşı tanıyırdılar və buna görə ona Qara Şeytan (Çernıy Çort) ləqəbini vermişdilər. Hartmannın təyyarəsini tanıyan rus pilotları uzaq məsafədən onu görən kimi və yaxud radiodalğalarda onun səsini eşidən kimi dərhal döyüş meydanından uzaqlaşmağa başlayırdılar. Bu səbəbdən Erix daha az rəqib təyyarələrini vurmağa başladı, onun əksər rəqibləri döyüş meydanından qaçırdılar. Erixi tanımayan yeni rus pilotları isə döyüşə gedərkən həmişə digər təyyarələrin arxasında gizləndiyi üçün onları məhv etmək Erix üçün çətinlik təşkil edirdi. Beləliklə, sovet pilotlarının onunla qarşıdurmadan qaçması Erixin nisbətən daha az təyyarə vurması ilə nəticələndi. Buna görə də Erix təyyarəsinin üzərində çəkilmiş qara zanbaq şəklini oradan sildirdi və beləcə onun təyyarəsi eskadrilyadakı digər təyyarələrdən heç nə ilə seçilmirdi. Erixin bu tədbiri öz nəticəsini verdi. Növbəti iki ay ərzində Erix rəqibin əllidən çox təyyarəsini məhv edir.

1944-cü ildə mart ayında Erix Hartmann Almaniyanın digər ən peşəkar müharibə pilotları olan Gerhard Barkhorn, Valter Krupinski və Yohan Viez ilə birlikdə Adolf Hitlerin Berqhofdakı iqamətgahına çağrılırlar. Onların hər biri Almaniyanın o dövr üçün ən yüksək hərbi ordeninə təltif edildilər. Ordenləri pilotlara Adolf Hitler özü şəxsən təqdim etdi.